مهدى احمدپور

مفهوم شناسى‏

بى‏ترديد انسان، موجودى اجتماعى و خواهان انس و ارتباط با ديگران است. دين مبين اسلام، در راستاى همين نياز و تمايل فطرى از عزلت و رهبانيت به عنوان سبك و رويه زندگى، نهى كرده‏^[۱] و بر مصاحبت و معاشرت افراد جامعه اسلامى با يك ديگر تأكيد فرموده است.^[۲] به طور طبيعى، معاشرت و ارتباط با ديگران در هر جامعه، آداب و رسومى دارد كه با وجود شباهت در كاركردها، تا حدودى نيز متفاوتند. اين آداب اجتماعى، هيأت‏ها و ظرافت‏هاى رفتارى مربوط به ارتباطات و تعاملات مردم با يك ديگرند و كاركرد اصلى آن‏ها، تقويت روابط اجتماعى و تسهيل آراستگى به فضايل اخلاقى است. آداب غذا خوردن، آداب ملاقات و سلام و احوالپرسى، آداب دوستى و صميميت، آداب ديد و بازديد، آداب خواستگارى و ازدواج، آداب تسليت و همدردى، آداب خريد و فروش، آداب برگزارى جلسات علمى و مذهبى و شركت در آن‏ها و آداب تدريس و تحصيل، مواردى از آداب اجتماعى هستند.

با وجود اينكه «آداب»، همان محاسن و ظرايف اعمال و رفتارند و در معناى «حسن و مطلوبيت» اختلافى وجود ندارد، در تشخيص مصاديق آن در جوامع مختلف، اختلافات زيادى ديده مى‏شود.

تفاوت‏هاى اخلاق و آداب‏

ممكن است برخى افراد، برداشت يكسانى از «اخلاق» و «آداب» داشته باشند؛ در حاليكه ميان اين دو، تفاوتهاى زيادى وجود دارد كه مهم‏ترين آن‏ها از اين قرارند:

1. اخلاق، عبارت است از ويژگى‏ها و خصايص پايدارى كه روح انسان در اثر تكرار و مداومت بر اعمال خاصى، به آن‏ها متصف مى‏شود؛ ولى آداب، عبارتند از ظرايف اشكال و شرايط مختلفى كه اعمال به شرط وجود يا عدم آن‏ها، پسنديده و خوشايند شمرده مى‏شود و ميان اين دو معنا، تفاوت زيادى وجود دارد.^[۳] ۲٫ آداب اجتماعى را مى‏توان به اعتبار خاستگاه‏هاى آن‏ها، به آداب دينى و غيردينى تقسيم كرد. بر اين اساس، آداب دينى به آداب منسوب به دين گفته مى‏شود كه از نظر شرعى، برخى سنت ناميده شده است؛ يعنى شارع مقدس به آن‏ها نظر دارد و به انجام آن‏ها در قالب يك امر مستحب، دستور داده است. نظر به اينكه دستورات اسلام داراى حكمت مى‏باشد بايد امورى را كه سنت شمرده است، به صورت يك اصل حفظ كنيم. اين‏ها تشريفاتى نيست؛ بلكه حقايق است و به يك زمان خاص نيز اختصاص ندارد؛ بلكه براى تمام زمان‏ها است.^[۴] آداب غيردينى، آدابى هستند كه پيدايش و رواج آن‏ها، ريشه در ويژگى‏هاى منطق‏هاى، نژادى، تاريخى، صنفى، جنسى و امثال اين‏ها دارد؛ براى مثال، سلام كردن، سعى در پيشى گرفتن در سلام، جواب سلام را كامل‏تر ادا كردن و نشستن در اولين جاى خالى هنگام ورود به مجلس، از آداب دينى است و برداشتن كلاه يا دست به سينه گذاردن يا خم شدن هنگام سلام دادن، اشكال عرفى و غيردينى گوناگونى از ادب سلام دادن در جوامع مختلف هستند.^[۵]

نتيجه اينكه «بى‏مبالاتى در آداب معاشرت»، بى‏توجهى به قراردادهاى اجتماعى و توافق‏هايى است كه ميان مردم، در رديف امور اخلاقى و نشانه احترام به ديگران و رشد شخصيت اجتماعى به شمار مى‏آيد؛ بنابراين كسى كه خيلى زود يا خيلى دير به ميهمانى حاضر مى‏شود، كسى كه هنگام ورود، به حاضران سلام نمى‏كند، كسى كه پاسخ نامه ديگران را نمى‏دهد، كسى كه بيرون كلاس و محيط درسى، ادب آشنايى و شاگردى را درباره استاد و همكلاسى‏هايش مراعات نمى‏كند، كسى كه خارج از حريم خصوصى و در حضور ديگران با لباس و ظاهرى نامناسب، رفت و آمد مى‏كند و كسى كه با شكل و شمايلى بيگانه با فرهنگ عمومى در جامعه ظاهر مى‏شود، اگر هم واجبى را ترك نكرده و حرامى مرتكب نشده باشد؛ اما چون بين مردم، خلاف اين رويه مرسوم است، عمل او بى‏مبالاتى در آداب معاشرت بوده و از منظر جامعه، عملى نامطلوب به شمار مى‏آيد.

3. قضاوت درباره آداب اجتماعى، به سازمان اجتماعى هر جامعه برمى‏گردد. اعمال مربوط به آداب اجتماعى، زمانى نادرست تلقى مى‏شوند كه يك توافق اجتماعى موجود، زير پا گذاشته شود؛ در حالى كه تخلفات اخلاقى، هميشه نادرستند؛ هر چند هيچ توافق اجتماعى هم درباره آن‏ها در كار نباشد. به همين دليل، تخلف اخلاقى نسبت به تخلف از آداب اجتماعى، زشتى بيشترى دارد و افراد كمترى به آن تن مى‏دهند.
4. مسايل اخلاقى، ميان فرهنگ‏هاى گوناگون، ثابت و تغييرناپذير است؛ اما آداب اجتماعى غير دينى كه تابعى از تاريخ و فرهنگ مردم شمرده مى‏شود، بيشتر، نسبى و متغيرند؛ زيرا اين گونه آداب، زاييده طرز تلقى خرد جمعى طوايف متنوع بشرى از مناسبات «ابزار- اهداف» است كه خود، تابعى از ميزان دانش و سطح آگاهى ملى- منطق‏هاى، سلايق زيباشناختى و خصايص و روحيات نژادى و قومى است.
5. آداب اجتماعى غير دينى، با اين كه فى‏الجمله داراى تأثيرات مثبتى هستند، تأثيرى استقلالى و بى‏بديل در كمال يا سعادت انسان ندارند، تا اثر مخالفت با آن، مانند تأثير مخالفت در قضاياى اخلاقى باشد.^[۶]

يادآورى:

لازم است توجه داشته باشيم كه در پايبندى به آداب غير دينى اين دقت را مى‏طلبد كه اين آداب با دستورات دينى در تعارض و تضاد نباشد؛ به عنوان مثال گاهى برخى موضوعات مثل پذيرايى‏هاى آنچنانى در برخى محافل به عنوان آداب اجتماعى طرح مى‏شود كه از مصاديق اسراف و حرام است و يا برخى رفت و آمدها، چنان دست و پاگير مى‏شود كه از مصاديق اتلاف و تضييع وقت انسان است. و يا برخى موضوعات به عنوان آداب اجتماعى، عرف يك جامعه مى‏شود كه ريشه در خرافات دارد و يا ترويج فرهنگ بيگانه است.

از اين رو بر فرهيختگان و مسؤولين فرهنگى جامعه است كه اين آداب را تبيين كنند و آدابى كه برخاسته از فرهنگ اصيل و روح تعاليم دينى است و از هر نوع انحراف به دور است را در جامعه نهادينه كنند.

نتايج و پيامدها

پايبندى به آداب اجتماعى و نيز بيمبالاتى در آداب معاشرت، نتايج‏

و پيامدهايى به دنبال دارد كه طى دو بخش به مهم‏ترين آن‏ها اشاره مى‏كنيم:

الف. نتايج و پيامدهاى تأدب به آداب اجتماعى‏

– تأدب به آداب اجتماعى، باعث روابط پايدارتر، عميقتر، صميمى‏تر، شيرين‏تر و مؤثرترى ميان افراد جامعه مى‏شود. يكى از ثمرات تأدب به آداب، افزايش ارزش وجودى آدمى و شأن انسانى اواست. اميرمؤمنان عليه السلام مى‏فرمايد:

اى مؤمن! همانا اين علم و ادب، جانب‏هاى تو است؛ پس در يادگيرى آن‏ها بكوش كه هر چه علم و ادبت افزوده‏تر شود، قدر و بهاى تو بيشتر مى‏گردد.^[۷]– تأدب به هر يك از آداب، انسان را به نوعى در نظر ديگران، زيبا و آراسته مى‏كند. گويى كه هر يك از صحنه‏هاى حيات آدمى، مجلسى است و انسان با تأدب به هر ادب تازهاى، با لباسى جديد و فاخر، در آن مجلس حاضر مى‏شود و با ارائه جلوهاى برازنده، مرتب و پاكيزه، تحسين و تمجيد ديگران را برمى‏انگيزد.

امير مؤمنان على عليه السلام مى‏فرمايد:

آداب، همانند لباس‏هايى فاخرند كه نو به نو مى‏شوند.^[۸] از آنجا كه تأدب به آداب اجتماعى، پرجاذبه است و ديگران را به سوى انسان جذب مى‏كند، بستر خوبى براى ارائه اسوه مطلوب اخلاقى و الگوسازى عملى و امر به معروف و نهى از منكر غير مستقيم و حتى مستقيم و اصلاح جامعه فراهم مى‏كند؛ و بالأخره اينكه تأدب افراد يك جامعه به آداب اجتماعى، در صورتى كه فراگير شود، ضريب همبستگى اجتماعى (قومى، ملى، مذهبى) را بالا مى‏برد و بدين ترتيب زمينه را براى استفاده از ظرفيت‏هاى بالاى جامعه هماهنگ و متحد، فراهم مى‏آورد.

مباحث:

ب. نتايج و پيامدهاى بى‏مبالاتى در آداب معاشرت، ريشه يابى؛ درمان؛ در شماره بعد تقديم مى شود ان‏شاءالله.

پیوست‌ها:

[۱] . قرآن كريم در آيه ۲۷ سوره حديد درباره پيروان حضرت عيسى مسيح عليه السلام مى‏فرمايد:\i« و آتيناه الانجيل و جعلنا فى قلوب الذين اتبعوه رأفة و رحمة و رهبانية ابتدعوها ما كتبنها عليهم إلا ابتغاء رضوان الله فمارعوها حق رعايتها»\E البته با توجه به آيات: مريم: ۴۹ و كهف: ۱۶ و مريم: ۱۶- ۱۷ و سيره پيامبر اعظم صلى الله عليه وآله خلوت‏گزينى و كناره‏گيرى از جامعه در برخى شرايط جايز و بلكه لازم مى‏باشد؛ ولى اين حالت يك رويه ثابت و هميشگى براى همه افراد در همه زمان‏ها از منظر دينى، مردود است.

[۲] . اميرالمؤمنين عليه السلام مى‏فرمايند:« أفضل الفضائل صله الهاجر[ المهاجر] و إيناس النافر و الأخذ بيد العاثر؛ بالاترين فضيلت‏ها ارتباط با غير مرتبط و انس با فرارى و دستگيرى از خطاكار است». هداية العلم فى تنظيم غررالحكم، ص ۴۸۴، ح ۲۹٫

[۳] . الميزان فى تقسير القرآن، ج ۶، ص ۲۷۳- ۲۷۵٫

[۴]. اسلام و مقتضيات زمان، مرتضى مطهرى، تهران، صدرا، هفتم، ۱۳۷۲ ش، ج ۱، ص ۲۹۰، با تصرف.

[۵] . تذكر: در اين نوشتار، منظور از تأدب به آداب اجتماعى و بى‏مبالاتى، همين قسم اخير است( آداب اجتماعى غير دينى) كه بررسى مى‏شود.

[۶]. روان‏شناسى رشد با نگرش به منابع اسلامى( ۲)، ص ۱۱۱۱- ۱۱۱۴( پژوهشكده حوزه و دانشگاه).

[۷]..« يا مؤمن إن هذا العلم و الادب ثمن نفسك فاجتهد فى تعلمهما فما يزيد من علمك و أدبك يزيد فى ثمنك و قدرك» مشكات الانوار، ابوالفضل على بن حسن طبرسى، نجف، كتابخانه حيدريه، ۱۳۸۵ ق، ص ۱۳۵٫

[۸].« الآداب حلل مجدده»، غررالحكم، عبد الواحد بن محمد تميمى آمدى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، ۱۳۶۶ ش، ص ۲۴۷٫