سيد مصطفى حسينى ‌‌‌‌‌‌‌‌

يكى از اسمهاى نيكو و زيباى خداوند تبارك و تعالى، رحمان است كه ۱۵۷ بار در قرآن كريم آمده است. رحمان صيغه مبالغه از ريشه (ر ح م) است كه به معناى بزرگ بخشايشگر، مهربان و دلسوز است كه بخشش او از سر مهربانى و شفقت و غمخوارى باشد.

معناى لغوى اسم شريف رحمان ‌‌‌‌‌‌‌‌

رحمت در لغت، به معناى رقّت، نرمى و انعطاف نفسانى است كه مستلزم تفضّل و احسان مى باشد ولى اين معنا در وجود بارى تعالى صحيح نيست؛ زيرا انفعال، نقص است و نقص در خداوند راه ندارد رحمت درباره خداوند به معناى افاضه خير و عنايت به نيازمندان است؛ از اين رو مرحوم فيض كاشانى درباره دو اسم شريف رحمان و رحيم مى فرمايد:

الرحمان و الرحيم من الرحمة و هى افاضة الخير على المحتاجين، عنايةً بهم. و رحمة الله تعالى تامهٌ و عامةٌ و كاملة.

«رحمن» و «رحيم» از رحمت مشتق است و به معناى افاضه بر نيازمندان از روى توجه به آنان است. و رحمت خداوند متعال، تام و عمومى و كامل است.^[۱]

فرق رحمان با رحيم ‌‌‌‌‌‌‌‌

با مراجعه به آيات و روايات، مى ‌‌‌‌‌‌‌‌توان اين فرق را بين دو اسم شريف رحمان و رحيم فهميد كه رحمان عنايت و شفقت و لطف خداوند به تمام مخلوقات است و رحيم، عنايت و لطف ويژه به مؤمنان است. امام صادق عليه السلام به اين فرق تصريح كرده و فرموده است:

والله إله كل شي ‌‌‌‌‌‌‌‌ء الرحمن بجميع خلقه، الرحيم بالمؤمنين؛^[۲]

خداوند، معبود هر چيزى است و به همه مخلوقات خويش، رحمان و به مؤمنان رحيم است.

خداوند، در قرآن كريم نيز به اين فرق تصريح كرده و فرموده است:

هُوَ الَّذِى يُصلى عَلَيْكُمْ وَ مَلَائكَتُهُ لِيُخْرِجَكم مِّنَ الظلُمَاتِ إِلى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيما؛^[۳]

او، كسى است كه بر شما رحمت مى ‌‌‌‌‌‌‌‌فرستد و فرشتگانش نيز تا شما را از تاريكى به سوى نور بيرون آورد و بر اهل ايمان، بسيار مهربان است.

با اين تعبير، خداوند عنايت ويژه خود به مؤمنان را توسط اسم شريف «رحيم» معرفى كرده است نه «رحمن».

ارتباط هدايت و تزكيه و تهذيب با اسم شريف «رحيم»

در روايتى ديگر، امام صادق عليه السلام مى ‌‌‌‌‌‌‌‌فرمايد:

الرحمن اسمٌ خاص بصفة عامة و الرحيم اسمٌ بصفة خاصّه؛

رحمان، اسم خاص [مخصوص خداوند] است با ويژگى عام [شامل همه است ‌‌‌‌‌‌‌‌] و رحيم، اسم عام است [استعمال آن در غير حق تعالى بدون اشكال است ‌‌‌‌‌‌‌‌] با ويژگى خاص. رحمانيّت خدا، شامل تمام مخلوقات مى شود (چه مؤمن و چه كافر)؛ اما رحيميّت او مخصوص مؤمنان مى ‌‌‌‌‌‌‌‌باشد كه مقتضى عنايت ويژه و افاضه خاص به ايشان خواهد بود. اين افاضه خاص، همان هدايت ويژه خداوند و موفقيت بنده در تزكيه و تهذيب نفس و تقرب به سوى او است؛ از اين رو خداوند در قرآن كريم بر اين نكته تأكيد كرده و مى فرمايد:

وَ لَوْ لا فَضلُ اللهِ عَلَيْكمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكى مِنكم مِّنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لَكِنَّ اللهَ يُزَكى مَن يَشاءُ وَ اللهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ؛^[۴]

اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هيچ يك از شما هرگز تزكيه نمى ‌‌‌‌‌‌‌‌شد و اين خداوند است كه هر كس را بخواهد تزكيه مى كند و خداوند شنوا و دانا است. اين، همان فضل و رحمتى است كه مخصوص اهل ايمان است و توسط اسم شريف رحمان شامل حال مؤمنان مى ‌‌‌‌‌‌‌‌شود.

طاعات و عبادات الهى، مقدّمة نزول رحمت ‌‌‌‌‌‌‌‌

عبدالرحمن بن عوف از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى ‌‌‌‌‌‌‌‌كند كه خداوند فرمود:

أنا الرحمنُ خلقتُ الرَّحم و شققتُ لها اسماً من اسمى فَمَن وَصَلَها وَصَلْتُه وَ مَنْ قَطَعَها قَطَعْتُه؛

من خداى رحمان [مهربان ‌‌‌‌‌‌‌‌] هستم؛ رحم را خلق كردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر كس صله رحم كند او را به رحمت خويش متصل سازم و هر كس قطع رحم كند، او را از رحمت خويش دور نمايم.

بنابر اين، انسان بايد با اشتغال به طاعات و عبادات و صله رحم و تفقّد از احوال خويشان و اقوام، خود را در معرض نزول رحمت الهى قرار دهد.

راز و نياز با خداى رحمان و رحيم ‌‌‌‌‌‌‌‌

وانسان بايد از خداوند در مقام دعا و راز و نياز بخواهد كه با فضل و رحمت گسترده خويش معامله كند و با خضوع و خشوع از او چنين بخواهد: يا رحمانُ يا رحيم يا ارحم الراحمين! به ما رحم كن، زيرا خود فرمودى:

إِنَّ رَحْمَت اللهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ؛^[۵]

به يقين، رحمت خداوند، به نيكوكاران نزديك است.

اگر از محسنان نباشم، در زمره مؤمنان و اهل ايمان هستم و خود در قرآن كريم فرموده ‌‌‌‌‌‌‌‌اى: و كان بالمؤمنين رحيماً؛^[۶] خداوند، به مؤمنان دلسوز و مهربان است، و اگر از اهل ايمان واقعى نباشم، از صابران بر بلا و مصيبت هستم و به آن ها وعده داده ‌‌‌‌‌‌‌‌اى كه درود و رحمت خويش را بر آنان نازل كنى:

وَ بَشرِ الصبرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصبَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَجِعُونَ أُولَئك عَلَيهِمْ صلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولَئك هُمُ الْمُهْتَدُونَ؛^[۷] بشارت بده به صابران، كسانى كه اگر مصيبتى به ايشان برسد، مى ‌‌‌‌‌‌‌‌گويند: ما از خدائيم و به سوى او باز مى ‌‌‌‌‌‌‌‌گرديم، بر آنان، درود و رحمت پروردگارشان است و ايشان، همان هدايت ‌‌‌‌‌‌‌‌يافتگان هستند.

و اگر از صابران هم نباشم، دست كم شيئى از اشيا و موجودى از موجودات هستم و خود فرموده ‌‌‌‌‌‌‌‌اى:

وَ رَحْمَتى وَسِعَت كلَّ شىْ ‌‌‌‌‌‌‌‌ء؛^[۸] يعنى رحمت من، بر همه چيزگسترده است.

پس خدايا! رحمت خويش را از من دريغ مفرما كه شيئى از اشياء هستم و به قدرت خويش مرا از نعمت وجود بهره ‌‌‌‌‌‌‌‌مند كرده ‌‌‌‌‌‌‌‌اى. خلاصه اين كه بايد به هر طريقى البته با صدق و صفا و اميد به فضل و رحمت الهى، خود را در معرض فضل و رحمت الهى قرار داد.

سبقت رحمت الهى بر قهر و غضبش ‌‌‌‌‌‌‌‌

خداوند دوست دارد بندگانش به ريسمان فضل و رحمتش چنگ زنند و از همين رو رحمت او بر قهر و غضبش پيشى گرفته است؛ چرا كه خداوند داراى اسما و صفات متعدد و مختلفى است كه به اقتضاى حكمت و مصلحت الهى، بروز و ظهور مى ‌‌‌‌‌‌‌‌يابد؛ ولى طبق اين فقره از دعاى شريف يا من سبقه رحمته غضبه ‌‌‌‌‌‌‌‌^[۹] بروز و ظهور رحمتش، از غضبش بيشتر است.

ترغيب خداوند به اميدوارى به رحمتش ‌‌‌‌‌‌‌‌

خداوند، بندگان مجرم و گنهكار خويش را از يأس و نااميدى از رحمت خويش نهى كرده و فرموده است:

قُلْ يَا عِبَادِى الَّذِينَ أَسرَفُوا عَلى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطوا مِن رَّحْمَةِ اللهِ إِنَّ الله يَغْفِرُ الذُّنُوب جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛^[۱۰] [اى پيامبر] بگو اى بندگانم كه بر نفس خود اسراف كرده ‌‌‌‌‌‌‌‌اند! از رحمت خدا نا اميد نباشيد خدا همه گناهان را مى بخشد. او بسيار آمرزنده و مهربان است.

خداوند، در خطاب هايش به پيامبر در آيات: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنت لَهُم ‌‌‌‌‌‌‌‌^[۱۱] و در وَ مَا أَرْسلْنَك إِلا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ ‌‌‌‌‌‌‌‌^[۱۲] و نظاير آن، در درجه اول پيامبر و بعد از آن، امت آن بزرگوار را به اين صفت پسنديده تشويق و ترغيب مى ‌‌‌‌‌‌‌‌كند.

ضرورت تخلّق به اسم شريف رحمان ‌‌‌‌‌‌‌‌

چنگ زدن به اسم شريف رحمان براى انسان مؤمن خداجو كه در پى تخلق به اخلاق الهى است، بسيار ضرورى است، چرا كه انسان سالك، با تفكر و تدبر در اين اسم شريف، معرفت و شناخت و محبتش به خداوند بيشتر شده و روح اميد و نشاط و جدّيت در سير الى الله در او زنده مى ‌‌‌‌‌‌‌‌گردد و زمينه تخلق به ‌‌‌‌‌‌‌‌اين صفت الهى برايش فراهم مى ‌‌‌‌‌‌‌‌شود. با تخلق به صفت رحمت و دلسوزى و مهربانى، زمينه آثار و بركات و صفات پسنديده ديگر فراهم خواهد شد.

علت غفلت انسان ‌‌‌‌‌‌‌‌ها از اسم شريف رحمان و رحمت الهى ‌‌‌‌‌‌‌‌

متأسفانه انسان ‌‌‌‌‌‌‌‌ها به دليل حب دنيا و زياده ‌‌‌‌‌‌‌‌خواهى، از اين اسم شريف كاملًا غافل شده ‌‌‌‌‌‌‌‌اند. تمام نعمت ‌‌‌‌‌‌‌‌ها و فيوضاتى كه در طول عمر و زندگى، از طرف خداوند به آن ‌‌‌‌‌‌‌‌ها عطا شده توسط اين اسم شريف است؛ ولى حب دنيا و زياده ‌‌‌‌‌‌‌‌خواهى، سلامتى و امنيت و نعمت ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى ديگر را به دست فراموشى سپرده و هميشه انسان را به فكر دستيابى به متاع ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى دنيايى دست نيافتنى مشغول مى ‌‌‌‌‌‌‌‌كند. اين گونه فكر و آرزوهاى طولانى كه معمولًا جامه عمل نمى ‌‌‌‌‌‌‌‌پوشد، روح نااميدى از رحمت الهى و ناسپاسى نعم الهى را در پى دارد و او را از رحمت خداوند دور مى سازد. به ناچار كسى كه مى ‌‌‌‌‌‌‌‌خواهد نعمت ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى خدا از او سلب نشود و خواسته ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى معنوى و مادى او برآورده شود، بايد به اين اسم شريف متمسك شود. بايد سير نزول رحمت الهى از زمان تولد و كودكى تا زمان حاضر در طول زندگى پرفراز و نشيب خويش را به مطالعه بنشيند و تفكر و تأمل كند چگونه خداوند او را در تمام مراحل زندگى غرق در رحمت خويش نموده و با نعمت ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى سلامتى و امنيت و هدايت و نعمت ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى بى ‌‌‌‌‌‌‌‌حد ديگر، او را مورد لطف و مرحمت خويش قرار داده است. امام حسين عليه السلام در دعاى شريف عرفه به زيبايى به بخشى از اين نعمت ‌‌‌‌‌‌‌‌ها از زمان كودكى تا زمان پيرى اشاره كرده است كه خواندن آن و تفكر درباره آن، راه ‌‌‌‌‌‌‌‌گشا خواهد بود.

كيفيت تخلق به اسم شريف رحمان و راهكار آن ‌‌‌‌‌‌‌‌

براى دستيابى به اين صفت و اخلاق الهى و فراگيرى كيفيت تخلق به آن، بايد به نمونه ‌‌‌‌‌‌‌‌هاى عينى و مصاديق كامل آن از كسانى كه متخلق به اين صفت الهى هستند، مراجعه كرد و سيره عملى ايشان را در اعتقاد و اخلاق و رفتار به تماشا نشست. اين مصاديق كامل عينى، سلسله جليل محمد و آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين هستند كه آيينه تمام نماى صفات جلال و جمال حضرت حقند. خداوند، در تعريف و تمجيد از مقام شامخ پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله فرموده است:

انك لَعَلى خُلُقٍ عَظيم ‌‌‌‌‌‌‌‌^[۱۳]، وَ مَا أَرسَلنكَ إِلّا رَحمَةً لِلعَالَمِين ‌‌‌‌‌‌‌‌^[۱۴] همچنين درباره رأفت و شفقت و مهربانى و دلسوزى آن حضرت براى هدايت مردم مى ‌‌‌‌‌‌‌‌فرمايد:

لَقَد جَائَكُم رَسُولٌ مِن أَنفُسِكُم عَزيزٌ عَلَيهِ ما عَنِتُّم حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤمِنينَ رَؤُوفٌ رَحِيم؛^[۱۵]

همانا رسولى از شما به سراغتان آمد كه [از فرط محبت ‌‌‌‌‌‌‌‌] فقر و پريشانى و جهل و فلاكت شما بر او سخت مى آيد و بر [آسايش و نجات ‌‌‌‌‌‌‌‌] شما بسيار حريص و به مؤمنان، رؤوف و مهربان است.

با توجه به تعاريف قرآنى بسيار زيباى خداوند از پيام ‌‌‌‌‌‌‌‌آور خويش كه او را يك الگوى كامل اخلاقى معرفى كرده است، انسان سالك در تخلق به اخلاق الهى بايد به سيره عملى اين بزرگوار و فرزندان معصوم او مراجعه كند. همچنين دقت و تأمل كند كه آن بزرگواران، چقدر به تمام مخلوقات- حتى گمراهان و كفار و مشركان- دلسوز و مهربان بودند و در راه هدايت ايشان به سوى خدا و دين حق، از هيچ بلا و مصيبت و خطرى نهراسيده و هيچ زحمتى را فروگذار ننمودند. بايد سيره عملى اين بزرگواران را الگوى خويش قرار داد و در تخلق به صفت رحمت و عطوفت و شفقت و مهربانى به مردم- بلكه تمام مخلوقات الهى- به آن ها اقتدا كرد تا رفته رفته متخلق به اين صفت اخلاقى الهى شد. ان شاء الله.

پیوست‌ها:

[۱].علم اليقين، فيض كاشانى. به نقل از اسماء الهى از ديدگاه قرآن و عرفان نوشته رضا رمضانى.

[۲] . شيخ صدوق، معانى الاخبار، ص ۲۱٫

[۳] . احزاب، آيه ۴۳٫

[۴] . نور، آيه ۲۱٫

[۵] .. اعراف، آيه ۵۶٫

[۶] . احزاب، آيه ۴۳٫

[۷] .. بقره، آيه ۱۵۵- ۱۵۷٫

[۸] . اعراف، آيه ۱۵۶٫

[۹] . بحار، ج ۹۵، ص ۲۳۲، باب ۲، اعمال خصوص يوم العرفة و ليلتها.

[۱۰] . زمر، آيه ۵۳٫

[۱۱] . آل عمران، آيه ۱۵۹٫

[۱۲] . انبياء، آيه ۱۰۷٫

[۱۳] . قلم، آيه ۴٫

[۱۴]. انبياء، آيه ۱۰۷٫

[۱۵] ( ۳). توبه، آيه ۱۲۸٫