۞ امام علی (ع) می فرماید:
پنج شنبه, ۱ آذر , ۱۴۰۳
گزارشی از محتوای پایان نامه دفاع شده در بنیاد علمی- فرهنگی هاد؛ نقش و جایگاه خواب و بیداری در سلوک اخلاقی به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیاد هاد، خلاصه مباحث پایان نامه «نقش و جایگاه خواب و بیداری در سلوک اخلاقی»، اثر «حجت الاسلام عبدالعلی حجتیان زاده» که در مرکز تخصصی اخلاق قم دفاع شده […]
گزارشی از محتوای پایان نامه دفاع شده در بنیاد علمی- فرهنگی هاد؛
نقش و جایگاه خواب و بیداری در سلوک اخلاقی
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیاد هاد، خلاصه مباحث پایان نامه «نقش و جایگاه خواب و بیداری در سلوک اخلاقی»، اثر «حجت الاسلام عبدالعلی حجتیان زاده» که در مرکز تخصصی اخلاق قم دفاع شده و با نمره عالی پذیرفته شده است را مرور می کنیم:
در این پژوهش، نقش و جایگاه خواب و بیداری در سلوک اخلاقي، بررسی می‌شود. خواب و بیداری تمام لحظات عمر هر سالکی را فرا گرفته و برای آن در اسلام، دستورات و آداب و شرائط مهم و زیادی گفته شده است. عواملی گوناگونی این موضوع را نیازمند بحث و تحقیق قرار داده است؛ از آن جمله: واضح نبودن برخی از ابعاد معناشناختی، ابعاد جسمی و روحی خواب و بیداری، شرایط تأثیرگذار خواب و بیداری بر رشد معنوی، نداشتن ملاک برای مقدار مورد نیاز خواب هر فرد، و بروز اختلالات در خواب.
در این پژوهش، محتوای کیفی آیات و روایات و سایر منابع، مبتنی بر مطالعه کتابخانه‌ای، توصیف و تحلیل شده است؛ به این صورت که ابتدا اصل مسأله خواب و بیداری از بعد معناشناختی؛ جسمی و روحی(رؤیا) بررسی، و سپس شرایط خواب و بیداری مؤثر در رشد معنوی، مقدار خواب مورد نیاز هر فرد و در پایان، اختلالات خواب بررسی شده است.
این پژوهش شامل چهار بخش، هجده فصل و یک خاتمه است که در ادامه به اختصار معرفی میشوند:
بخش اول. ماهیت خواب و بیداری
این بخش، شامل سه فصلِ
«معنای خواب و بیداری (نوم و یقظه)»، «کارکردهای جسم در خواب و بیداری» و«کارکردهای روح در خواب و بیداری» است. آنچه از معنای خواب و بیداری در این رساله بحث می شود، همان معنای لغوی خواب و بیداری است که البته در برخی از علوم دیگر به تناسب موضوع خود به آن پرداخته‌اند (اصطلاح «نوم و یقظه» که در علم اخلاق مصطلح است، از موضوع این رساله خارج می‌باشد).
نویسنده سپس بیان می‌کند: از دیدگاه وحیانی، ارتباط بسیار زیادی میان جسم انسان و مسأله خواب و بیداری وجود دارد. از منظر طب نیز خواب و بدن، ارتباطی متقابل دارند و خواب، یکی از ضروری ترین احتیاجات زندگی را تشکیل می دهد تا جایی که آن را یکی از شش امر ضروری برای ادامه حیات دانسته اند.۱ گاهی اموری باعث بی خوابی یا پرخوابی میشوند؛ مانند خوردن بعضی از غذاها و عارض شدن برخی حالات نفسانی و درونی. همچنین در برخی مواقع، خود خواب و بیداری خارج از حد اعتدال، باعث ایجاد مشکلات و بیماری هایی می شوند.
در فصل دیگری از این بخش بیان می‌شود: کارکردهای بدن انسان در دو حالت خواب بیداری در موارد زیادی با هم تفاوت دارد. در حالت بیداری ظاهر بدن، گرم تر از موقع خواب است و در مقابل، حرکت و افعال ارادی انسان در حالت خواب به تعطیلی نسبی می رسد. در حال خواب، نفس از توجه به ظاهر بدن، فارغ شده، توجه خود را به باطن بدن یعنی قوای باطنی و جهاز هاضمه مصروف می کند. قوای باطنی در دیدن رؤیا و به یاد ماندن آن، نقش اساسی دارند.۲
بخش دوم. شرایط خواب و بیداری مؤثر در رشد معنوی
این بخش شامل فصول زیر است.
«زمان خواب و بیداری»؛ «مکان خواب و بیداری»؛ «طهارت ظاهری و باطنی»؛ «نقش غذا در خواب و بیداری».
در این بخش، ابتدا به زمان خواب و بیداری و نقش آن در سلوک پرداخته و بیان می‌شود:
زمان خواب و بیداری بر کیفیت خواب و رشد معنوی اثرگذار است. از آنجا که شب زنده‌داری از لوازم اصلی سلوک است، باید دید چه مقدار بیداری و چه زمانی برای آن مناسب است. بیداری شب برای افراد، متفاوت است و هر فرد باید به اندازه توان خود از این امر معنوی توشه بردارد. بیداری تمام شب مورد توصیه دین نیست؛ مگر برای افراد خاص یا زمان های ویژه. خواب بین الطلوعین و بعد از عصر و بین نماز مغرب و عشا و هنگام نمازهای واجب، بسیار مذموم است و خواب بعد از نماز عشا و قیلوله مورد سفارش است.
در قسمت دیگری از این بخش به مکان خواب پرداخته و بیان می‌شود: برای اهل سلوک، مکان خواب بر کیفیت خواب و رشد معنوی تاثیر بسیاری دارد. خوابیدن در بعضی از مکان‌ها توصیه شده است: مانند خوابیدن در شهر مکه. در مقابل در بعضی از مکان‌های خاص، خوابیدن مذموم است؛ مانند خوابیدن در مسجد و پشت بامِ بدون حفاظ و … . همچنین برخی از امور جانبی محل خواب، مانند بستر خواب و اتاق خواب، و حالت بدن هنگام خواب، شرایط و آدابی دارد که مراعات آن، تأثیر زیادی در حالات روحی و رشد معنوی دارد.
در قسمت دیگری از این پایان نامه به اهمیت طهارت در کیفیت خواب پرداخته و بیان می‌شود: طهارت اعم از ظاهری و باطنی، تأثیر بسیار زیادی در رشد معنوی دارد. طهارت از حدث وخبث(=پاک بودن و با وضو بودن)، طهارت بدن و لباس و بستر خواب، هر یک دارای آدابی خاص است. به منظور طهارت باطنی، لازم است انسان وظایفی را قبل از خواب انجام دهد، مانند مراقبه، محاسبه، فارغ الذمه شدن از حقوق، استعاذه به پروردگار، استغفار و توبه، و ذکر خداوند. موقع بیدار شدن از خواب نیز آداب زیادی در شرع مقدس آمده که مراعات آن برای سالکان بسیار مؤثر و مفید است.
در قسمت پایانی این بخش به تأثیر خوراک در کیفیت خواب و بیداری پرداخته می‌شود. در مجموع، غذا یکی از ضروری‌ترین اموری است که هم در مقدار خواب و هم در کیفیت آن تاثیر مستقیم دارد. مقدار، نوع و فاصله غذا تا زمان خواب نیز تأثیری خاص بر مقدار و کیفیت خواب دارد. نوع، مقدار و زمان غذا هم باید با موقعیت سنی شخص متناسب باشد.
بخش سوم. اعتدال در خواب و بیداری و تعیین میزان خواب مورد نیاز
این بخش شامل فصول زیر است:
«فوائد خواب و بیداری معتدل و مضرات افراط و تفریط در آن»؛ «میزان خواب از نظر شرایط جسمی»؛ «میزان خواب از نظر شرایط روانی – احساسی (اعراض نفسانی)»؛ «میزان خواب از جهت فعالیت بدنی و اشتغال»؛ «میزان خواب از نظر نوع تغذیه»؛ «میزان خواب از نظر فصول سال و مکان جغرافیایی»
در فصلی از این بخش به لزوم رعایت اعتدال در خواب پرداخته و بیان می‌شود: هر گونه افراط و تفریط در خواب و بیداری، باعث اختلال در سلوک شخص و ایجاد مانع در راه او می گردد. پرخوابی و بی خوابی علاوه بر آثار سوء معنوی، از نظر جسمی و مادی هم آثار بسیار زیان باری را به جای می‌گذارند.
یکی از امور تعیین کننده مقدار خواب، شرایط جسمی است. که در فصل دیگری از پایان نامه به آن پرداخته شده است. در این فصل به تشریح بیان می شود که جنسیت، سن، مزاج، شخصیت اجتماعی و قوت جسمی و روحی از دیگر عوامل تعیین کننده مقدار خواب مورد نیاز است.
در فصول دیگری از این بخش بیان می‌شود: شرایط روانی و احساسی یکی از عوامل بسیار مهم و تأثیرگذار در مقدار خواب مورد نیاز است. معمولا نگرانی و اضطراب، باعث بی‌خوابی، و غم و غصه، باعث ازدیاد خواب می‌شود که البته مقدار تأثیرگذاری آن در افراد با توجه به مزاج، جنس و سن، … متفاوت است.
مقدار فعالیت فرد در شبانه‌روز نیز تأثیر مستقیم در مقدار نیازمندی به خواب دارد.
بخش چهارم. اختلالات خواب
این بخش شامل پنج فصل است که عبارتند از:
«عوامل جسمی پرخوابی»؛ «عوامل جسمی بی‌خوابی»؛ «عوامل غیر جسمی پرخوابی»؛ «عوامل غیر جسمی بی‌خوابی»؛ «عوامل به هم ریختن خواب (کمی و کیفی)»
این بخش به طور کلی به عواملی می پردازد که موجب کم خوابی یا پرخوابی می شوند. گاهی مشکلات جسمی باعث پرخوابی و یا بی خوابی میشوند. مهم ترین عوامل جسمی بروز پرخوابی یا بی خوابی عبارتند از: نامتعادل شدن مزاج، بیماری، شرایط خاص سنّی و جنسیتی، نامساعد بودن آب و هوا، حالات روحی نامناسب و مناسب نبودن بستر و محیط خواب.
پرخوابی و خواب آلودگی ای که برای سالکان پدید می‌آید معمولاً منشأ جسمی ندارد و بیشتر از ناحیه اعمال خودشان پدید می‌آید و یا مربوط به امور سلوکی و معنوی آن‌ها می‌شود. امام سجاد(ع) در دعای شریف ابوحمزه به مواردی از این بیماری ها اشاره فرموده‌اند.
برخی از بی خوابی هایی که برای مؤمنان و سالکان اتفاق می‌افتد ناشی از امور زیر است: حب دنیا، ضعف در توکل، اذیت شیاطین و خوف و شوق شدید به آخرت(البته خارج از حد توصیه دین).
بسیاری از اختلالات خواب و بیداری، مربوط به امور بیرونی و غیرمنتظره ای است که برای سیر عادی سالک پیش می آید. مسافرت، میهمانی و بیماری از مهم ترین اموری است که نظم عادی برنامه ها و خواب و بیداری سالک را به هم می ریزد.
پی‌نوشت‌ها
هوا؛ خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها؛ خواب و بیداری؛ حرکت و سکون؛ اعراض نفسانی؛ استفراغ و احتباس.
تمامی حقوق این سایت برای بنیاد علمی فرهنگی هاد محفوظ است.
