محمد عالم‏زاده نورى‏

مى‏دانيم كه «نيت» روح عمل محسوب مى‏شود و عمل- هر چند صالح و هر چه بزرگ- تا به قصد رضاى خدا انجام نگيرد و مصداق بندگى او نگردد، در تكامل حقيقى انسان بى‏تأثير است. آنچه ارزش واقعى انسان را تأمين مى‏كند، عبوديت است و هر عملى كه نشان بندگى داشته باشد، براى آدمى ثمربخش است و براى آنكه عمل نشان بندگى داشته باشد، بايد به نيت الهى انجام گيرد و رنگ خدايى داشته باشد.

روشن است كه نيت بدون «توجه» امكان‏پذير نيست. كارهاى فاقد «توجه» كه يكسره از سر غفلت صادر مى‏شوند، ارزش حقيقى (خوب يا بد) ندارند؛ زيرا «توجه» يكى از مقدمات فعل اختيارى است. در مقابل هر چه «توجه» در عمل بيشتر باشد و عمل آگاهانه‏تر صادر شود، زمينه پيدايش «نيت» در آن بيشتر است. از اين رو، اعمال كاملًا غريزى يا افعالى كه از سر عادت صادر مى‏شوند، به جهت كم‏رنگ بودن حضور «توجه» در آن بسيار كم ارزش محسوب مى‏شوند.

به اين ترتيب پردازش نيت بسيار مهم‏تر از پرداختن به خود عمل است. اصلاح نيت، اصلاح كيفيت عمل است و اصلاح كيفيت، بر اصلاح كمّيت مقدم است. بيش از آنكه به مقدار عمل توجه كنيم، بايد به چگونگى آن بينديشيم. امام صادق عليه السلام فرمود: «

النّيّة أفضل من العمل‏

؛ نيت برتر از عمل است».^[۱] اخلاص كيمياى عمل است و عمل ناچيز ما را گران‏سنگ و پربها مى‏گرداند. خداى متعال به موسى فرمود: «يا موسي ما أريد به وجهي فكثيرٌ قليله، و ما أريد به غيري فقليلً كثيره‏؛ آنچه به خاطر من انجام شود، كمش زياد است و آنچه به خاطر غير من انجام شود، زيادش كم».^[۲] پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى‏فرمايد: «قلبت را خالص كن. عمل كم، تو را كافى است».^[۳] عمل فراوان و بدون نيت، خروارى از پوشال است و عمل خالص اندك، قطعه‏اى جواهر. هرچه درجه خلوص عمل بالاتر باشد، عيار اين جواهر بيشتر است. با دانستن اين سرّ بزرگ و دست‏يافتن به اين اكسير ارزشمند، بر ماست كه:

1. تلاش و همت و توجه خود را در راه اصلاح نيت‏ها و افزايش كيفيت اخلاص به كار گيريم.
2. روح الهى و نيت خالص را در همه اعمال خرد و درشت خود لحاظ كنيم.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به ابوذر فرمودند: «

يا أباذر ليكن‏ لك في كلّ شي‏ء نيّة صالحة حتّي في النّوم و الأكل‏

اى اباذر! در هر چيز نيت صالح داشته باش، حتى در خوابيدن و خوردن».^[۴] هر عملى كه براى خشنودى خدا انجام گيرد و با نيت خالص همراه باشد، «يك قدم به سوى قله» محسوب مى‏شود و هر عملى كه از آهنگ الهى تهى ماند، سرمايه عمر انسان و نيروى او را هزينه مى‏كند و بهره‏اى به بار نمى‏آورد. «إنّ الإنسان لفي خسرٍ إلّا الّذين آمنوا و عملوا الصّالحات …».^[۵] با انگيزه خالص، هر عملى كه از انسان صادر مى‏شود ارزش معنوى انسان را يك درجه بالا مى‏برد. اگر اين نيت، به تمام اعمال و حركات زندگى سرايت يابد، همه لحظات عمر مفيد و ثمربخش مى‏گردد. به اين ترتيب خواب و خوراك ما نيز براى ما بهره معنوى دارد و زمان سوخته يا مرده محسوب نمى‏شود. با نيت خالص مى‏توان در تمام ساعات و لحظات به خودسازى مشغول بود و از هر شبانه روز به اندازه ۲۴ ساعتِ تمام، بازدهى معنوى و معرفتى انتظار داشت.^[۶] امام على عليه السلام به مالك اشتر فرمود: «همه اعمال اگر نيت شايسته داشته باشد، خدايى مى‏گردد».^[۷] «خودسازى» فعاليتى نيست كه به زمان مشخصى اختصاص داشته باشد. آسايش و تفريح ما نيز عبادت است، اگر به قصد خشنودى خدا انجام گيرد و يك قدم به سوى كمال و سعادت به شمار مى‏رود اگر رنگ «اطاعت» داشته باشد. هر چه معرفت انسان كامل‏تر و نيت او خالص‏تر باشد، اين عمل قدم بزرگ‏ترى به سمت قله مقصود خواهد بود.

اصلاح نيت، نياز به تمرين و تلاش دارد و بدون «توجه»، حاصل نمى‏شود. بزرگان و عارفان از كيمياى اخلاص اندوخته فراوانى از ارزش و معرفت و معنويت براى خود گرد آورده‏اند. حضرت آيت الله بهجت قدس سره پيش از آغاز درس خود لحظاتى به ذكر و توجه مى‏پرداختند و در هيچ شرايطى اين برنامه را ترك نمى‏كردند. در سيره امام راحل قدس سره نيز همين تقيد بيان شده است. اين برنامه تجديد نيت موجب مى‏شود كلاس درس علاوه بر بهره علمى كه براى شاگردان دارد، بهره معنوى نيز براى استاد داشته باشد. «لحظاتى پيش از عمل» با احياى نيت و توجه به خدا، مى‏توان به عمل ارزش اخلاقى و معنوى بخشيد و آن را در فرايند كمال و سعادت سهيم گردانيد و اين درسى است كه اميرمؤمنان عليه السلام در مبارزه با «عمرو بن عبدود» به ما مى‏آموزد.

در دقت و تأمل در لحظاتِ پيش از عمل، چند كار انجام مى‏گيرد:

اول: اطمينان از رضايت خدا به اين عمل؛ دوم: در خواست از خدا براى خلوص نيت و سلامت انگيزه؛ سوم: خلوت و مناجات با خدا و عرضه عمل به پيشگاه او؛ چهارم: تصميم جدى بر بيرون راندن همه انگيزه‏هاى مزاحم.

بنده خدا همواره در آغاز عمل انديشناك رضاى اوست. پس از عمل هم توفيق خدايى را در انجام آن فراموش نمى‏كند. به همين جهت شكرگزار درگاه خدا براى انجام اين عمل است.

نشان خلوصِ عمل، آن است كه انسان توقع نداشته باشد كه ديگران او را بر اين عمل بستايند. امام صادق عليه السلام فرمود: «عمل خالص آن است كه نخواهى جز خدا كسى تو را به خاطر آن بستايد».^[۸] و از اين خالص‏تر آن است كه نه تنها منتى به خدا نمى‏گذارد و توقعى از او ندارد بلكه يكپارچه انجام عمل را به لطف و عنايت خدا استناد دهد و شكرگزار توفيق الهى باشد و خالص‏تر از آن، اينكه اصلًا در پيشگاه خداوند خود و عمل خود را به حساب نياورد. درجات خلوص نيت مستقيماً به درجات معرفت ما از خدا بستگى دارد. از سوى ديگر درجات معرفت نيز با تلاش در تطهير نيت بالا مى‏رود.

نيت معرفت نيت معرفت …^[۹] يادآورى: اهميت تلاش براى اصلاح نيت، به معنى تعطيل عمل تا اطمينان از خلوص آن نيست. خدا انجام وظايف شرعى را از ما خواسته است. ترك آن به بهانه نداشتن خلوص نيت، نافرمانى خدا محسوب مى‏شود. عمل صالح، به احتمال شائبه ريا نبايد رها شود؛ گرچه براى اصلاحِ نيتِ خود، بايد بسيار سخت‏گير و پرتوقع باشيم.

پیوست‌ها:

[۱] . وسائل الشيعه، ج ۱، ص ۳۶، ح ۵٫

[۲] . كافى، ج ۸، ص ۴۶، ح ۸٫

[۳] .\iُ« أخلص قلبك يكفك القليل من العمل»؛\E

بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۹۰٫

[۴]. مكارم الاخلاق، ج ۲، ص ۳۷۰ و امام صادق عليه السلام:

\iُ« لابدّ للعبد من خالص النّيّة في كلّ حركة و سكون، لأنّه إذا لم يكن هذا المعني يكون غافلًا؛\E

بنده خدا بايد كه در هر حركت و سكون خود نيت خالص داشته باشد، زيرا اگر اين گونه نباشد از غافلين خواهد بود»( بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۱۰، ح ۳۲). و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم:

\iُ« إذا عملت عملًا فاعمل لله خالصاً. لأنه لا يقبل من عباده الأعمال الّا ما كان خالصاً؛\E

هرگاه عملى انجام دادى آن را براى خدا خالص گردان، زيرا خدا از بندگانش عملى نمى پذيرد مگر آنكه خالص باشد»( همان، ج ۷۷، ص ۱۰۳).

[۵] . سوره عصر.

[۶].\iُ« و هب لي الجدّ في خشيتك و الدّوام في الاتّصال بخدمتك».\E

( دعاى كميل)

[۷] ..\iُ« … و إن كانت كلّه لله إذا صلحت فيها النّيّة»؛\E

نهج‏البلاغه، نامه ۵۳٫

[۸] .. نهج‏البلاغه، نامه ۲۶٫

[۹] . نبايد از چنين رابطه‏اى، تصور« دور» يا شبهه تقدم مرغ و تخم مرغ به ذهن آيد. حركت بر چنين مدارى، مانند حركت بر روى يك فنر است. اين حركت از هر نقطه‏اى آغاز شود، پس از ۳۶۰ درجه به همان نقطه منتهى نمى شود، بلكه به نقطه‏اى مشابه آن اما در سطحى بالاتر و كامل‏تر مى‏انجامد. بنابراين- همان گونه كه در رابطه ايمان و عمل صالح نيز پيش از اين اشاره شد- در نمودار بالا نيت اول با نيت دوم و معرفت اول با معرفت دوم اختلاف مرتبه دارند.