محو دلدار : گوهر پارسایی (خُلُق ۴۶)

سخنرانی حضرت آیت الله ناصری حفظه الله

اشاره

یکی از شرایط اصلی نیل به سعادت و رشد، تقوا و خویشتن‌داری است که در قرآن کریم و روایات اهل بیت: فراوان بر آن تأکید شده است. در این شماره، با استفاده از بیانات ارزشمند حضرت آیت الله ناصری، مروری بر این موضوع مهم و تأثیرگذار داشته، معناو مفهوم آن را بررسی خواهیم کرد. با امید اینکه خداوند متعال به برکت نفس بندگان صالح خودش، ما را هم از متقین و پیروان راستین امیرالمؤمنین علیه‌السلام  قرار دهد. ان‌شاءالله.

مقدمه

تقوا، صفت بسیار پرباری است. خوشا به حال آن‌هایی که این صفت را دارند. کیمیای سعادت، تقوا است. در کتب اخلاق، خیلی زیاد به تقوا سفارش شده است. عالی ترین صفت انبیا و اولیا:، تقوا است؛ بلکه متقی بر حضرت حق هم اطلاق می‌شود. در این باره آیه و روایت نیز هست: «و أَنَّ اللهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبيد»؛۱ یعنی خداوند ظلم نمی‌کند و بر خلاف مصالح عمل نمی‌کند. این، صریح آیه است. هر عملی که انجام بدهد و آنچه که خلق کند، همه طبق حکمت و مصالح است. هزارها حکمت و مصلحت دارد که من نمی‌فهمم. منظور اینکه حضرت حق هم خودش اهل تقوا است.۲ حتی زیر بنای رسیدن به مراتب توحید را هم تقوا دانسته‌اند.

معنای لغوی تقوا

تقوا، دو معنا دارد؛ یک معنای لغوی و یك معنای اصطلاحی. تقوا از «وقایه» است و معنای لغوی آن، عبارت است از نگه‌داری خود در برابر آنچه که به انسان ضرر می‌زند. تقیه هم از همین باب است.

متعلقات تقوا

متعلق تقوا و اینکه در برابر چه چیزی باید تقوا داشت، مختلف است. مفعول «اِتَّقِ» گاهی «الله» قرار می‌گیرد؛ مثل «یا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللهَ»؛۳ یعنی خودت را نگه دار از اینکه بر خلاف رضای حق عمل کنی. گاهی هم متعلق تقوا، آتش قرار می‌گیرد؛ مانند:

فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتی‏ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرین؛‏۴

پس [خود را] از آتشى حفظ كنید كه هیزم آن، مردم و سنگ‌هاست؛ در حالى كه براى كافران آماده شده است.

روز قیامت هم متعلق تقوا قرار می‌گیرد:

وَ اتَّقُوا يَوْماً لاتَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئا؛۵

و [خودتان را] از [عذابِ] روزى حفظ كنید كه هیچ كس به جاى شخص [دیگری] چیزى [از عذاب] كیفر نمى‏شود.

همین‌طور فتنه نیز متعلق تقوا قرار می‌گیرد:

وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لاتُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً؛۶

و کناره بگیرید از فتنه‌ای که فقط به ظالمانِ از شما نمی‌رسد [؛ بلكه دامن‌گیر خوبان هم می‌شود].

این‌ها همه به یک معناست. نتیجه اینکه تقوا از نظر لغوی به معنای محافظت کردن از خود و دفع ضرر از خود است.

معانی اصطلاحی تقوا

از روایات اهل بیت عصمت و طهارت: معانی متعددی برای تقوا استفاده می‌شود كه همه آن‌ها هم به یك معنا برمی‌گردد. اکنون چند نمونه را تذكر می‌دهیم:

معنای اول تقوا

حضرت صادق۷ دربارة معنای تقوا فرمودند:

أنْ لا يَفقِدَكَ اللهُ حَيثُ أمَرَكَ، و لا يَراكَ حَيْثُ نَهاكَ؛۷

هر جا که خدا می‌خواهد باشی، آنجا پیدایت باشد. هر جا هم که خدا می‌خواهد نباشی، آنجا نباشی.

یعنی واجباتت را به جا بیاور، محرماتت را ترک کن. آنجا که محرمات را انجام می‌دهند، پیدایت نشود. آنجا هم که واجبات را انجام می‌دهند، از تو خالی نباشد. این، معنای اول تقوا است.

حضرت صادق علیه‌السلام  به مجلسی عدة وارد شدند. یک نفر به خدمت‌گزار گفت: «یک مقدار آب برای من بیاور». خدمت‌کار رفت و یک لیوان شراب برای او آورد. تا حضرت این منظره را دیدند، فوراً بلند شدند. برخی پرسیدند: «یابن رسول الله! کجا می‌روید؟» حضرت فرموند: «پیامبر خدا فرمودند: هر كس در مجلسی بنشیند كه در آن شراب باشد، ملعون است».۸ من در مجلسی که در آن، گناه واقع شود، نمی‌نشینم.  من هم شریک در آن گناه هستم.

این برخورد حضرت، دستورالعملی برای ما است. خدا شاهد است این‌گونه مجالس و معصیت‌هایی که در این مجالس می‌شود، برای روح‌ ما حجاب‌های ظلمانی می‌شود و ما لحظه به لحظه از خدا دور می‌شویم. در این مجالس نرو آقا! تو را که اعدام نمی‌کنند. فامیل است كه باشد. مجلسی که رضای حق در آن نیست -به هر عنوان که می‌خواهد باشد- از مجلس بلند شو برو بیرون. ماندن تو، وزر و وبال است. اگر بر این اشخاص عذاب نازل بشود، تو هم جزء آن‌ها هستی که معذّب خواهی بود. کدام یک از این مجالس را این طوری برای خدا ترک کردیم که الآن بگوییم از شیعیان علی علیه‌السلام هستیم؟ می‌گوید: «ما که حرفی نزدیم. ما که گناه نكردیم. فقط آنجا بودیم». عجب! کربلا هم همین‌طور بود. یک عده‌ای حضرت اباعبدالله علیه‌السلام  را شهید کردند. عدة دیگری هم که پشتیبان و پشت جبهه بودند، آن‌ها هم هیچ کاری نکردند؛ اما در آن عرصه حضور داشتند. آن‌ها هم، عذاب كسانی را دارند كه حضرت را شهید کردند نشستن تو در این جلسه، تأیید و امضای كار اهل مجلس است.

معنای دوم تقوا

 امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرموده‌اند:

مَن مَلَكَ شَهوَتَهُ كانَ تَقِيّا؛۹

هر کس شهوتش را کنترل کند، متقی است.

شهوت، مراتبی دارد؛ شهوت در خوراک، شهوت در لباس، شهوت در مقام، شهوت در شهرت و … . تقوا، شامل همه این‌ها می‌شود. مثلاً انسان شهوت خوردن دارد که این غذا ، آن غذا ، از این کاسه ، از آن کاسه. حلال باشد، شبهه‌ناک باشد؛ همه را می‌بلعد. در اینجا می‌گویند: «تقوا داشته باش»؛ یعنی ببین از کدام غذاها باید بخوری و چقدر باید بخوری. «تقوای خوراک داشته باش»؛ یعنی غذاها را از حلال تهیه کن و بخور؛ شهوت خوردن نداشته باش. هر چه به دستت آمد نخور؛ چرا كه هر غذایی یک اثری دارد.

داستان مرحوم میزای قمی;

یکی از درباریان، مرحوم میرزای قمی; را دعوت گرفته بود. موقعی که آقا به دربار رفت، گفت: «من نمی‌توانم غذا بخورم». آن درباری گفت: «آقا! این سفره را برای شما انداختیم» و اصرار کرد. مرحوم میرزای قمی مقداری برنج را برداشت و فشار داد. خون‌هایی چکه‌چکه از آن بیرون ریخت. پرسید: «من این غذا را بخورم؟!»

داستان مرحوم حاج مؤمن;

مرحوم حاج مؤمن، از اولیای الهی بود. مرحوم شهید دستغیب; می‌گفت: «من افتخار می‌کنم که در خدمت حاج مؤمن هستم و خداوند به من یک سال توفیق داده که در محضر آقای حاج مؤمن باشم».

مرحوم حاج مؤمن برایم نقل کرد:

خدمت یکی از اولیای الهی رسیدم. دستوری به من داد و گفت: فلان جا، غذا نخور.  روزی در خانه آن شخص بودم. سفره انداختند خجالت کشیدم بلند بشوم. حاج مؤمن می‌گفت: « دو سه تا لقمه خوردم». یک دفعه دیدم آن ولی الهی پیدایش شد. اشاره کرد که: «بلند شو بیا». گفت: «چرا از این غذا خوردی؟» گفتم: «خجالت کشیدم ». گفت: «خوب؛ حالا اگر می‌توانی، برو بخور». آمدم نشستم. دیدم تمامش چرک و خون است از بوی تعفن غذا حالم خراب شد. دیدم آن‌ها همه دارند چرک و خون می‌خورند.

بعضی از غذا‌ها، حقیقتش این است. انسان مقداری دربارة غذا‌ها سعی و کوشش بکند. غذا، در فرزندان ما، در عبادات ما آثاری دارد. کسی که یک لقمه حرام بخورد، تا چهل روز دعاهایش مستجاب نمی‌شود.۱۰ با این غذا‌ها ما چه می‌شویم، من نمی‌دانم.

حضرت امیر۷ می‌فرمایند: شهوت خوراک نداشته باش. حواست به این غذا‌ها باشد كه از کجا آمده است. آیا حلال است یا حرام؟ دنبال خوشمزه بودن غذاها نباش. حلال باشد، ولو یک تکه نان خشک باشد. خدا می‌داند یک تکه نان خشک حلال، بر سفره‌های رنگین حرام، برتری دارد.

یكی دیگر از شهوت‌های انسان، شهوت لباس است كه طبق این نقل، حضرت می‌فرمایند: شهوت لباس هم نداشته باش. نگو لباس من حتماً باید فلان طور باشد. یک چیزی می‌خواهیم که بدن را بپوشاند. همین کافی است. البته آبرویت را هم حفظ بکن؛ اما خیلی اسیرش نباش. خودت را اسیر لباس نکن. باید لباس، اسیر تو باشد. تو حافظ لباس نباش؛ بلکه لباس حافظ تو باشد؛ یعنی به آن دلبستگی نداشته باش. دل را پیش دلبر ببر.

معنای سوم تقوا

 حضرت رسول۶ می‌فرمایند:

تَمامُ التَّقوى أن تَتَعلَّمَ ما جَهِلتَ و تَعمَلَ بِما عَلِمتَ؛۱۱

تقوا این است که هر چه را بلد نیستی، یاد بگیری و هر چه را هم می‌دانی، عمل کنی.

روز قیامت که می‌شود، ناصری را می‌آورند و به او می‌گویند: «چرا فلان احکام را عمل نکردی؟» جواب می‌دهد: «پروردگارا! نمی‌دانستم». یک چوب به من می‌زنند كه: چرا نرفتی یاد بگیری؟ و یک چوب دیگر هم می‌زنند که چرا عمل نکردی؟ من که نرفتم احکام الهی را یاد بگیرم، دو تا چوب می‌خورم. شما که می‌دانستی و عمل نکردی، یک چوب می‌خوری. باید احکام الهی را یاد بگیرم و سر و کارم با ولایت باشم. لازمه پیروی از اهل بیت: این است که دستورات آن بزرگواران را هم کاملاً رعایت بکنیم، تا ملکه تقوا برای ما پیدا شود.

معنای چهارم تقوا

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند:

الْمُتَّقِی‏ مَنِ‏ اتَّقَى‏ الذُّنُوب؛۱۲

متقی، کسی است که گناه نکند.

گناه به دو صورت است؛ ترک واجبات یا انجام محرمات. لازم نیست شخص متقی کوه بکند. نه؛ متقی کسی است که واجبات خود را انجام دهد و محرمات خود را ترک کند. اگر چنین كردی، یک حالت نفسانی و یک ملکه‌ای در وجودت پیدا می‌شود مثل کسی که طبع شعر دارد. خوب این طبع شعر از کجا آمد؟ شاعر چطور طبع شعر دارد و راحت شعر می‌گوید؟ این را خدا به او داده است. تقوا هم مثل طبع شعر، یک حالت عنایتی است كه در اثر اتیان واجبات و ترک محرمات به شما عنایت می‌شود. با این حالت، دیگر چشم دلت باز می‌شود و پشت دیوار‌ها را هم می‌بینی. در اثر تقوا، مستجاب الدعوه می‌شوی. آن‌ها که مستجاب الدعوه هستند، کوه كه نکنده‌اند؛ بلکه هر چه خدا دستور داده، چشم گفته‌اند.

خلاصه اینكه تقوا، یک حالت نفسانی و یک قدرت باطنی و داخلی است که انسان را ملزم به انجام واجبات و ترک محرمات می‌کند.

داستان حمّالِ مستجاب الدعوة

در نجف، پیرمرد بسیار خوبی بود که حمال بود.  به او حسین آقا می‌گفتند. لباس‌های او همیشه شش، هفت تا وصله داشت؛ اما این لباس‌ها، همیشه شسته و قشنگ بود. هیچ‌ وقت لباس‌هایش چرک نبود. یک طناب روی شانه او بود. سرش هم پایین بود و همیشه ذکر می‌گفت و راه می‌رفت. اگر کسی می‌خواست باری را جابه‌جا کند، می‌گفت: «حسین آقا! این بار را بردار و به فلان جا ببر». من دیده بودم فوراً طنابش را باز می‌کرد و بار را روی آن می‌گذاشت و بلند می‌کرد. به مقصد که می‌رسید، بار را زمین می‌گذاشت و طناب خود را بر می‌داشت و می‌ر‌فت. می‌گفتند: «بایست مزدت را بگیر». هر چه به او می‌دادند، در جیبش می‌گذاشت و می‌گفت: «خدا برکت بدهد». در قید این حساب‌ها نبود که کم دادند یا زیاد. نظرش این بود که من این بار را برای خدا برمی‌دارم و او هم برای خدا یک چیزی به من می‌دهد.

همین حسین آقا یک بار من را کاملاً تکان داد. در نجف، مسجد ترک‌ها و در نماز مرحوم امام بودیم. وقتی که مکبر گفت: «الله اکبر»، یک دفعه ایشان فریاد زد: «تکبیرة الاحرام، خبردار حق است». یعنی ببین کجا ایستادی. مقابل حق ایستادی. حواس خود را جمع کن. ببین چه می‌گویی و از او چه چیزی میخواهی. حواست را به او جمع کن برادر من! لکن حالا ناصری به نماز می‌ایستد، حواس او همه جا هست جز حق. این هم نماز شد؟ آن نمازی که «تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ»۱۳ و آن نمازی که «معراجُ المؤمن»۱۴ است، آیا نماز ناصری است؟ صورت برزخی نماز، ملک مقربی می‌شود. هر مقدار حواست بیشتر جمع باشد، صورت آن ملك، بسیار عالی می‌شود. هر مقدار که حواست جمع نباشد، صورت‌های حیوانات را دارد. این طور است عزیز من! ببین شما که می‌ایستی نماز، می‌خواهی چه چیز به مولا تحویل بدهی.

طبقه بالای یك خانه، مادری بچه‌اش روی دوشش بود و مشغول پهن کردن لباس بود که بچه‌ دست و پا زد و این خانم هم حواسش نبود. بچه از  پشت بام افتاد. یک دفعه این مادر، بدون اختیار نعره زد. این حسین آقا هم از آنجا رد می‌شده است. صحنه را كه می‌بیند، صدا می‌زند: «خدایا! بچه را نگه دار». بعد از این جمله، بچه وسط زمین و آسمان ایستاد. حسین آقایِ حمّال جلو آمد و دست‌ها را بالا کرد و گفت: «خدایا بده». بچه به آرامی پایین آمد . حسین آقا بچه را گرفت و پایین گذاشت. دور او را گرفتند که: «حسین آقا! تو مستجاب الدعوه‌ای». گفت: «نه بابا. من حمال خودتان هستم. یک عمری خدا هر چه گفت، گفتم: چشم. حالا هم هر چه من بگویم، خدا میگوید: چشم». این طور است عزیز من!

 این همه خواهش‌ها و دعاها و تقاضاهایی که از خدا داری، درست است؛ اما کدام تقاضاهای خدا را گفتی چشم؟ این را به ناصری می‌گویم. تو که این همه دعا و توسل داری و از خدا تقاضا داری و می‌گویی: «خدایا! بده، بده». تو کجا اطاعت حق را کردی که خداوند به تو بگوید: «اطاعت کردی، من هم اطاعتت می‌کنم؟» خود حضرت حق فرمود: «عَبْدِی! أطِعْنِی حَتّی اَجْعَلَکَ مَثَلی»؛۱۵ یعنی ای بنده من! من را اطاعت بکن، تا مَثَل(نمونه) من بشوی. من به هر چه بگویم: «باش»، می‌باشد؛ تو هم به هر چه بگویی «باش»، می‌باشد.

چندین روایت به همین مضمون از علمای اخلاق هست. باز در حدیثی قدسی آمده است:

لَايَزَالُ‏ عَبْدِی‏ يَتَقَرَّبُ إِلَيَ‏ بِالنَّوَافِلِ‏ مُخْلِصاً لِی حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی يَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی يُبْصِرُ بِهِ وَ يَدَهُ الَّتِی يَبْطِشُ بِهَا إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَيْتُهُ وَ إِنِ اسْتَعَاذَنِی أَعَذْتُه‏؛۱۶

پیوسته بندة من با انجام دادن خالصانه مستحبات، به من نزدیك می‌شود، تا جایی كه او را [به طور ویژه] دوست بدارم. وقتی او را دوست داشتم، من گوش او می‌شوم كه با او می‌شنود و چشم او می‌شوم كه با آن می‌بیند و دست او می‌شوم كه با آن كار می‌كند. اگر چیزی از من درخواست كند، حتماً به او می‌دهم و اگر به من پناه ببرد، حتماً او را پناه می‌دهم.

خدا می‌گوید: «ای بنده من! پهلوی من بیا تا هر چه می‌خواهی، به تو بدهم»؛ اما ما فاصله گرفته‌ایم و با این فاصله گرفتن -به خدا قسم!- ضرر می‌کنیم.

 وقتی واجبات را آوردم و محرمات را ترک کردم، حالتی به من داده می‌شود که از گناه بدم می‌آید. مگر می‌شود کسی از گناه بدش بیاید؟ بله؛ مثل کسی که چهل درجه تب دارد، از بهترین غذا متنفر است. کسی هم که تقوا پیدا کند، همین طور است. گاهی نیز شخص متقی می‌بیند حقیقت این غذا چیست. حقیقت معصیت را می‌بیند چه چیزی است؟ چشم او باز است. حقیقت معصیت را می‌بیند؛ لذا انبیا:، کوچک‌ترین معصیت خدا را انجام نمی‌دادند؛ چون می‌دیدند چه اثری دارد؛ برای مثال، اگر یک زن بسیار زیبا، مرض خطرناک و مُسری داشته باشد، دکتری که این را بفهمد، آیا دیگر به او میل پیدا می‌کند؟ ابداً میل پیدا نمی‌کند. آن‌هایی که چشمشان باز است و حقایق را می‌بینند، از راه تقوا  به این مرتبه رسیده‌اند.

خداوند به آبروی امام المتیقن، امیرالمؤمنین۷ و فرزندان معصومشان: شعله تقوا را در دلمان برافروزد و توفیق دستیابی به درجات عالی تقوا را به ما و همه محبین آن حضرت، عطا فرماید.

پی‌نوشت‌ها

1. سوره آل عمران:۱۸۲٫

2. «هُوَ أَهْلُ التَّقْوى‏ وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَة»، سوره مدثر: ۵۶٫

3. سوره احزاب: ۱٫

4. سوره بقره: ۲۴٫

5. سوره بقره: ۴۸٫

6. سوره انفال: ۲۵٫

7. بحارالأنوار، علامه مجلسی، مؤسسة الوفاء لبنان،‌ ۱۴۰۴ ق، ج ۶۷، ص ۲۸۵٫

8. کافی، کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ش، ج ۶، ص ۲۶۸٫

9. غرر الحكم، عبدالواحد تمیمی آمدی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶ ش، ح ٨٢٨٤.

10. بحارالأنوار، ج ۶۳، ص ۳۱۴٫

11. مجموعة ورام، ورام بن ابی فراس، قم، مکتبة الفقیه، ج ۲، ص ۱۱۹٫

12. غررالحكم، ص ۲۶۸٫

13. سوره عنکبوت: ۲۵٫

14. این عبارت، ظاهراً روایت نیست؛ اما مضمون آن، مورد تأیید آیات و روایات است و در كتب تفسیری و بیانات علما و در برخی كتب حدیثی آمده است. ر.ک: بحارالأنوار، ج ۷۹، ص ۲۴۷، ص ۳۰۴ ؛ ج ۸۱، ص ۲۵۵٫

15. أطیب البیان، سید عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ش، ج‏۸، ص ۴۱۵٫

16. ارشادالقلوب، حسن بن محمد دیلمى، قم‏، الشریف الرضی‏، چاپ اول‏، ۱۴۱۲ ق‏، ج ۱، ص ۹۱٫