چگونه خشم و غضب خود را اصلاح کنیم؟

موقعیت شما : صفحه اصلی » پرسش و پاسخ

https://bonyadhad.ir/?p=2544

30 دسامبر 2015 - 15:32
346 بازدید

سؤال: بنده خیلی زود عصبانی می‌شوم و خشم بر من غلبه می‌کند و کارهایی می‌کنم که بعداً باعث پشیمانی و شرمندگی من می‌شود. لطفاً مرا برای حل این مشکل راهنمایی بفرمایید؟ پاسخ ابتدا و در مقدمه باید دانست که خشم و عصبانیت، از آثار افراط و زیاده‌روی قوه غضبیه است. قوه قضبیه، از نعمت‌های بزرگ […]

سؤال:

بنده خیلی زود عصبانی می‌شوم و خشم بر من غلبه می‌کند و کارهایی می‌کنم که بعداً باعث پشیمانی و شرمندگی من می‌شود. لطفاً مرا برای حل این مشکل راهنمایی بفرمایید؟

پاسخ

ابتدا و در مقدمه باید دانست که خشم و عصبانیت، از آثار افراط و زیاده‌روی قوه غضبیه است. قوه قضبیه، از نعمت‌های بزرگ الهی برای انسان و حیوانات است. به‌واسطة این قوه است که حیوانات و انسان در برابر ناملایمات، آزار و اذیت‌ها و دشمنان واکنش نشان می‌دهند. اگر این قوه نبود، انسان هیچ‌گاه خود و نوامیسش را از کید دشمنان و از حوادث طبیعی حفظ نمی‌کرد و نابود می‌شد.

همان‌طور که افراط در این قوه، از رذایل اخلاقی است، تفریط در این قوه هم از رذایل اخلاقی به شمار می‌آید. انسان، آن‌گاه که در این قوه دچار تفریط می‌شود، به ترس، ضعف، تنبلی و ظلم پذیری و… مبتلا می‌گردد؛ از این رو، آنچه مطلوب است، تعدیل و اصلاح قوه غضبیه است، نه ریشه کن کردن آن؛ یعنی باید قوه غضبیه مانند دیگر قوا تحت سیطره شرع و عقل در آید و هر جا و به هر مقداری که شرع و عقل تشخیص داد، ظهور و بروز کند؛ نه کمتر و نه بیشتر.

حضرت امیر علیه السلام برخی اصحاب خود را عتاب و سرزنش می‌کنند و می‌فرمایند:

شما می‌بینید که فرامین و پیمان‌های الهی نقض می‌شود و غضب نمی‌نمایید؛ ^۱در حالی که از شکسته شدن عهد پدرانتان دوری می‌کنید؟

در وصف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم که رحمة للعالمین هستند چنین نقل شده است که هرگاه طرفداری از حق، او را به غضب در می‌آورد، هیچ کس او را نمی‌شناخت و هیچ چیز در برابر غضب او قدرت مقاومت نداشت، تا اینکه حق را یاری کند. ^۲

ریشه ها و عوامل

برای درمان غضب و عصبانیت، توجه به ریشه‌ها و علل بروز عصبانیت لازم است؛ چرا که اگر منشأ بروز عصبانیت را در خود و اطرافیانمان بدانیم، خیلی بهتر می‌توانیم به درمان آن بپردازیم. از این رو لازم است ریشه‌ها و محرک‌های غضب را کنترل کنیم تا زمینه برای عصبانیت پیش نیاید. همچنین با استفاده از راهکارهایی که در ادامه خواهد آمد چنانچه عصبانیت در ما ملکه شده و ریشه دوانده است، برطرف می شود.

عصبانیت و پرخاش‌گری، علل و ریشه‌های مختلفی دارد. غالباً عصبانیت در افراد مختلف، علل و عوامل گوناگونی دارد که عبارتند از:

تربیت.
وراثت.
محیط.
عوامل روانی؛ مانند:حس حقارت و خود کم بینی، توهم خود برتر بینی، آروزهای طولانی و کاذب، منفی بافی و سوءظن به دیگران، انتظارات بی‌جا، عدم انتقادپذیری، ضعف منطق و استدلال، فخر فروشی، حسادت، تکبر و حرص، حُب جاه و مال.
عوامل اقتصادی.
عوامل اجتماعی؛ مانند محرومیت‌های اجتماعی و بی عدالتی‌ها، شکست‌های پی در پی، مزاح و شوخی بی‌جا و تمسخر دیگران.
علل فرهنگی؛ همچون تقلید از والدین، همسالان، همکلاسان و دوستان، دیدن فیلم‌های خشونت آمیز، خواندن رمان‌ها و داستان‌های خشونت آمیز.
مشکلات جسمی؛ مانند سوء مزاج، خستگی جسمی، گرسنگی و ضعف، بی‌خوابی یا کمبود خواب، کم‌خونی، یبوست و اختلال غدد مثل پرکاری تیروئید و…
جهل؛ جهل انسان به آثار مخرب غضب و جهل نسبت به برکات و فواید کنترل غضبت.

با توجه به مواردی که بیان شد، هر کسی با واکاوی شخصیت خود یا با مشاوره می‌تواند به علت پرخاشگری خود پی ببرد و درصدد درمان آن براید که در این مجال فرصت پرداختن و تجزیه و تحلیل موارد فوق نیست.

روش‌های درمان

روش‌های اصلاح و تعدیل قوه غضبیه به دو دسته روش معرفتی و روش عملی تقسیم می‌شوند. روش عملی نیز به راهکارهای سطحی و زود بازده، و روش‌های عمیق و دیر بازده تقسیم می‌شود.

روش‌های معرفتی

اولاً قوة غضبیه وقتی اصلاح می‌شود که این قوه در وجود انسان، فوران نکرده باشد، وگرنه وقتی آتش غضب، همه وجود انسان را گرفت، خاموش کردن آن بسی مشکل و در برخی موارد، غیر ممکن است.

برای اصلاح و جلوگیری از این مشکل باید دربارة دو مطلب، شناخت کامل پیدا کرد:

آثار و نتایج مخرب غضب

الف. ایمان سوزی؛

ایمان، پس از زحمات زیاد و انجام اعمال و عبادات خاص، کم کم حاصل می‌شود و سبب سعادت انسان در دنیا و آخرت می‌گردد. این تحفه نادر و گران‌قدر با خشم و غضب نا بجا فاسد شده، از بین می‌رود. رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می‌فرمایند:

الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ؛^۳

همان‌طور که سرکه عسل را فاسد می‌کند، غضب هم ایمان افراد را فاسد می‌نماید.

طبق گفته بزرگان، گاهی یک غضب بیجا، آثار و برکات روزها و ماه‌ها عبادت را از بین می‌برد و ایمان را فاسد می‌کند.

ب. حکمت سوزی؛

حکمت، گمشده مؤمن و چراغ راه او و باعث آبادانی و روشنایی قلب او است. آن‌ را که حکمت داده‌اند، خیر کثیر، عطا کرده‌اند و کسی که از حکمت دور است، از سعادت دور می‌باشد.

مؤمن در مسیر بندگی و رشد، نورانیت قلب می‌یابد و در سایة نورانیت قلب، حکمت از قلب به زبانش جاری می‌شود. چنین شخصی می‌تواند راه خود را بشناسد و روشن‌گر مسیر دیگران هم باشد.

امام صادق علیه السلام چنین هشدار می‌دهند:

الْغَضَبُ مَمْحَقَةٌ لِقَلْبِ الْحَكِيم؛‏^۴

خشم و غضب، نابود کنندة دل حکیم است.

و امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:

خشم، آتشی است که دل‌ها را می‌سوزاند.^۵

برای خود انسان هم قابل تجربه است که پس از خشم، آرامش و نورانیت دل انسان از بین می‌رود و تا مدت‌ها کلمات حکمت آمیز بر قلب انسان نمی‌گذرد. امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:

خشم و غضب، انسان را فاسد می‌کند و او را از راه صواب، دور می‌نماید. ^۶

همچنین آن حضرت هشدار می‌دهند که غضب شدید تغییر منطق انسان را باعث می‌شود و پایه عقلانیت و دلیل و برهان انسان را از بین می‌برد. ^۷

ج. خشم، کلید هر بدی؛

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ؛^۸

خشم، کلید هر بدی‌ است.

چه پیوندها و ازوداج‌هایی که با یک خشم و غضب بی‌جا به جدایی انجامیده‌اند و چه فضاهای صمیمانه و معنوی‌ای که با یک فریاد بی‌جا به فضای نفرت و کدورت تبدیل شده‌اند! چه خون‌هایی که با کنترل نشدن غضب، ریخته شده است و چه خیرات و برکاتی که با یک غضب بی‌جا از انسان دور می‌شود! انسان خشمگین، مانند حیوان افسار گسیخته‌ای است که هر شر و بدی ممکن است از او سر بزند و اگر رحمت الهی او را حفظ نکند، ممکن است دنیا و آخرت خود را به باد بدهد.

آری؛ خشم و غضب واقعاً آتش است. آتشی که وقتی فوران کرد همه چیز را می‌سوزاند؛ لذا سیره مبارک حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم این بود که هر روز از شش چیز به خدا پناه می‌بردند و علاج واقعه را قبل از وقوع می‌خواستند و یکی از آن شش چیز، خشم و غضب بود.^۹

امام خمینی قدس سره می‌فرماید:

عادتاً از جمله ممتنعات است که در حال شدت غضب و اشتعال نایره آن، انسان از سایر معاصی بلکه موبقات و مهلکات، نجات پیدا کند. چه بسا به واسطه غضب یک دقیقه و شدت اشتعال این جمره ملعونه شیطانی، انسان به پرتگاه های نیستی و هلاکت افتد، سب انبیا و مقدسات -نعوذ با لله- کند، قتل نفس مظلومه کند و هتک حرمات نماید و دنیا و آخرت خود را به باد فنا دهد.^۱۰

مرحوم نراقی در کتاب شریف معراج‌ السعادة می‌فرماید:

از جمله لوازم غضب، آن است که البته بعد از تسکین نایرة آن، آدمی پشیمان و افسرده خاطر می‌گردد و غضبناک و غمناک و شکسته دل می‌شود و باعث دشمنی دوستان و شماتت دشمنان و شادی ایشان و سخریه و استهزاء اراذل و اوباش و تألم دل و تغیر مزاج و بیماری تن می‌گردد. ^۱۱

د. آثار جسمی غضب؛ خشم و غضب، همان‌طور که آثار مخرب روحی و معنوی دارد، آثار مخرب جسمی هم در پی خواهد داشت. بر اثر فوران غضب، حرارت مزاج انسان زیاد می‌شود و مزاج انسان از حالت اعتدال خارج می‌گردد. حرارت زیاد باعث تولید اخلاط فاسد می‌شود و بیماری‌های زیادی را در پی دارد؛ از جمله بر اعصاب و روان انسان تأثیرات زیادی می‌گذارد. دیده شده است که در حالت شدت غضب، برخی افراد دچار ایست‌های قلبی می‌شوند و گاهی هم قالب تهی می‌کنند.

توجه به آثار خشم و غضب در درمان آن مؤثر است. [غضب] منشأ بسیاری از بیماری‌های جسمی، از جمله سرگیجه، سردرد، تنش و پرش اعضا، لکنت زبان، بیماری‌های خونی‌‌‌‌، کاهش قدرت دفاعی بدن، ناراحتی‌های دستگاه گوارش و بی ‌اشتهایی است. از نظر دانشمندان در خشم انواع تغییرات، بیوشیمی و فیزیولوژی دیده می‌شود که به سلسله اعصاب سمپاتیک و غدد فوق کلیوی مربوط است. این تغییرات، بدن را مهیای بحران‌هایی می‌سازد.^۱۲

از این رو در روایات اهل‌بیت علیهم السلام هم هشدار داده‌اند که:

مَنْ أطْلَقَ غَضَبَهُ تَعَجَّلَ حَتْفُهُ؛^۱۳

هر کس عنان خشم خود را رها کند، مرگش شتاب کند.

آثار و برکات کنترل غضب

الف. زیاد شدن ایمان؛

همان‌طور که غضب، فاسد کننده ایمان است، کنترل آن نیز باعث زیاد شدن ایمان می‌شود. حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلمبشارت فرمودند:

مَنْ كَظَمَ غَيْظاً مَلَأَ اللهُ جَوْفَهُ إِيمَانا؛^۱۴

هر کس خشم خود را فرو برده، کنترل کند، خداوند قلب او را پر از ایمان می‌نماید.

گاهی آثار و برکات یک کنترل خشم و عصبانیت، همانند آثار ساعت‌ها عبادت است و دل انسان را نورانی و لطیف و سرشار از ایمان می‌کند.

امام باقر علیه السلام می‌فرمایند:

مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَى إِمْضَائِهِ حَشَا اللهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إِيمَاناً يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛^۱۵

هر کس غضب را فرو خورد؛ در حالی که می‌تواند آن‌ را اظهار نماید، خداوند، قلب او را در روز قیامت پر از آرامش و ایمان می‌کند.

ب. محفوظ ماندن عیوب انسان؛

غضب و خشم، عیوب باطنی انسان را ظاهر می‌کند؛ اما کنترل غضب، باعث می‌شود عیب‌های انسان پوشیده بماند. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند:

مَنْ كَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللهُ عَوْرَتَهُ؛^۱۶

هر کس غضب خود را کنترل کند خداوند عیوب او را بپوشاند.

آری؛ به برکت کنترل غضب و عصبانیت، خداوند متعال تفضل می‌نماید و عیوب انسان را می‌پوشاند.

ج. بر طرف شدن کینه‌ها؛

خشم به دیگران باعث می‌شود دیگران از انسان، کینه و کدورت به دل بگیرند و در نقطه مقابل، عفو و کظم غیظ، کینه‌ها و کدورت‌ها را از بین می‌برد.^۱۷

د. عزت و آبرو؛

اگر انسان موقع خشم و غضب، خشم خود را کنترل کند و خطا کاران را ببخشد، در اجتماع، عزت و آبروی دو چندان می‌یابند.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم:

علیک بالعفو فان العفو لایزید العبد الا عزا فتعافوا یعزکم الله؛^۱۸

بر شما باد به عفو و بخشش؛ چرا که عفو، فقط عزت و آبروی شخص را می‌افزاید؛ پس همدیگر را ببخشید، تا خداوند به شما عزت دهد.

و در روایت دیگری می‌فرمایند:

عَفْوُ الْمَلِكِ أَبْقَى لِلْمُلْكِ؛^۱۹

بخشش ملوک برای بقای مملکت، مؤثرتر است.

آری؛ در بسیاری موارد دیگر اگر حاکمان، پدران و مادران و مدیران، خطاهای زیردستان را ببخشند و بر آنان خشم و غضب نکنند، مدیریتشان پایدارتر و مؤثرتر خواهد بود.

هـ. تقرب الهی؛

در روایات متعددی آمده که نزد خداوند متعال، جرعه‌ای محبوب‌تر نیست از جرعة خشم و غضبی که مؤمن فرو برد. ^۲۰بزرگان دین، کنترل خشم و غضب را از بهترین راه‌های تقرب به درگاه حضرت حق دانسته‌اند. ^۲۱در روایت دیگری این چنین بشارت داده‌اند که هر کس جرعه غضبی را فرو خورد؛ در حالی که می‌تواند آن‌را اظهار کند، خداوند به او اجر شهید عطا خواهد کرد. ^۲۲در روایتی از جابر نقل شده که حضرت امیر علیه السلام شنیدند مردی غلام حضرت، جناب قنبر را دشنام می‌دهد. حضرت به غلام خود فرمودند:

قنبر! صبر کن و او را رها کن که [در این صورت] خداوند رحمان را راضی خواهی کرد و شیطان را ناراحت. سوگند به آن‌کس که دانه را شکافت و انسان را خلق کرد! مؤمن به‌وسیله هیچ چیزی به اندازه حلم، خداوند را راضی نمی‌کند و به اندازه‌ای که با سکوت، شیطان را ناراحت می‌کند با هیچ چیز دیگر نمی‌تواند او را ناراحت کند. انسان احمق را هیچ چیزی به اندازه سکوت و بی‌اعتنایی به او عقاب نمی‌نماید.^۲۳

و. جمع همه خیرات؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می‌فرمایند:

فأما الحلم فمنه ركوب الجميل و صحبة الأبرار و رفع من الضعة و رفع من الخساسة و تشهي الخير و تقرب صاحبه من معالي الدرجات و العفو و المهل و المعروف و الصمت فهذا ما يتشعب للعاقل بحلمه‏؛^۲۴

از بردبارى است آراسته شدن به خوبي‌ها، همنشينى با نيكان، ارجمند شدن، عزيز گشتن، رغبت به نيكى، نزديك شدنِ بردبار به درجات عالى، گذشت، آرامش و تأنّى، احسان و خاموشى. اين است آنچه براى خردمند با بردباري‌اش حاصل شود.

بخشی از مفاسد و تبعات بد غضب و خشم و برخی از برکات و نتایج کنترل غضب بیان شد. چنانچه در صدد بر طرف کردن این مشکل اخلاقی در خود هستیم، باید قبل از غضبناک شدن چاره‌اندیشی نماییم. در پایان به یکی از راهکارهای عملی برای درمان غضب اشاره می‌کنیم:

یکی از درمان‌های مؤثر، این است که مطالبی را که بیان شد، هر روز یا دست کم هفته‌ای یک بار مرور کنیم و به خود هشدار دهیم که اگر غضب و خشم بیجا نمودیم، ممکن است به چه بلاهایی مبتلا شویم و اگر خشم خود را کنترل نمودیم، چه برکاتی شامل حال ما می‌شود.

با خود عهد کنیم که اگر غضب کردیم، فلان عمل خوب مثل قرائت قرآن، دادن صدقه، فرستادن صلوات یا استغفار را انجام خواهیم داد. مطمئن باشید با تمرین و تکرار و استمداد از درگاه حضرت حق و اولیای الهی به مرور بر این مشکل فائق خواهیم آمد.

ان‌شاءالله در شمارة بعد به راهکارهای عملی درمان خشم و غضب خواهیم پرداخت.

راهکارهای عملی کنترل و درمان غضب

راهکارهای عملی سطحی درمان غضب

پرهیز از موقعیت‌های خشم آور

انسان در برخی شرایط مکانی یا زمانی، به عصبانی شدن نزدیک است؛ برای مثال می‌داند اگر در بعضی جلسات و نزد بعضی افراد بنشیند، اسباب عصبانیت او را فراهم می‌کنند. یا هنگام ورزش که گردش خون و حرارت انسان بالا می‌رود، خیلی زود عصبانی و پرخاش‌گر می‌شود. همچنین موقع بحث با کسانی که آن‌ها را کوچک‌تر و پایین‌تر از خود می‌داند، خیلی سریع عصبانی می‌گردد.

لازم است انسان به- قول مشهور- علاج واقعه را قبل از وقوع بنماید و تا حد امکان در موقعیت‌هایی که باعث تحریک خشم و غضب او می‌شود حضور نیابد. اگر از شرکت در این‌گونه موقعیت‌ها ناچار است، تمهیدات لازم را بیندیشد؛ دیر برود و زود برخیزد یا از قبل با خود تصمیم بگیرد که وارد بحث نشود. همچنین هنگام ورزش، حتماً مقداری استراحت کرده، آبی به صورت بزند تا حرارتش پایین بیاید.

خیلی مواقع، افراد به دلیل اینکه زمان و موقعیت خوبی را برای تبادل نظر با همسر یا دوست و همکارشان انتخاب نمی‌کنند، صحبتشان به عصبانیت و اختلاف منتهی می‌شود؛ در حالی که هر سخن، جایی و هر نکته مکانی دارد. هنگامی که طرف مقابل ما خسته و بی حوصله است زمان مناسبی برای انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر نیست. بهتر است در این مواقع –چنان‌که در روایات سفارش شده- سکوت کرده، و بحث را آغاز ننماییم یا اگر طرف مقابل شروع به صحبت کرد، جواب او را ندهیم. چه بسا اگر همین موضوع، در یک جو آرام و صمیمی مطرح شود، تأثیر بیشتری خواهد داشت.

مشغول کردن نفس

هنگامی که در حال عصبانی شدن هستید، خود را مشغول کاری که برایتان جالب و دوست داشتنی است بکنید؛ برای مثال، به یکی از دوستان زنگ بزنید، تا به این وسیله موضوعی را که شما را به خشم آورده است فراموش کنید. امام خمینی قدس سره در این زمینه می‌فرمایند:

اما [اقدام] عملى، پس عمده آن انصراف نفس در اول پيدايش آن است؛ چون اين قوه مثل آتش، كم‏كم اشتعال پيدا مى‏كند و رو به اشتداد مى‏گذارد، تا اينكه تنورش سوزان و نايره‏اش سخت فروزان شود و عنان را از دست انسان به‌كلى بگيرد و نور عقل و ايمان را خاموش كند و چراغ هدايت را يكسره منتفی نمايد و انسان را بيچاره و ذليل كند. بايد انسان ملتفت باشد تا اشتعال آن زياد نشده و نايره آن شدت پيدا نكرده، خود را به وسايلى منصرف كند.^۲۵

ترک مجلس

چنانچه احساس کردید زمینه عصبانیت شما در حال فراهم شدن است، مکان خود را ترک کنید و حتی برای چند دقیقه هم که شده بیرون رفته، قدم بزنید و نفس عمیق بکشید. اما اگر ناچار از حضور در آن مکان هستید، به سفارش‌های بعدی عمل کنید.

تغییر وضعیت جسمی

یکی از اموری که در روایات برای کنترل خشم به آن سفارش شده، تغییر دادن وضعیت جسمی است؛ برای مثال، اگر انسان ایستاده است، بنشیند و اگر نشسته، بلند شود یا دراز بکشد. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

هرگاه يكى از شما خشمگين شد، اگر ايستاده است بنشيند و چنانچه خشمش برطرف نشد، دراز بكشد.^۲۶

همچنین امام على علیه السلام می‌فرمایند:

هر كس خشمگين شود، اگر ايستاده است، بي‌درنگ بنشيند؛ زيرا اين كار، وسوسه شيطان را از بين مى‌برد.^۲۷

وضو گرفتن

پيامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

خشم از شيطان است و شيطان از آتش آفريده شده است و آتش با آب، خاموش مى‌شود. پس، هرگاه فردى از شما خشمگين شد، وضو بگيرد.^۲۸

آری؛ وضو، نور است و برکت وضو، و همچنین سردی آب باعث می‌شود حرارت انسان فروکش کرده، در نتیجه بهتر بتواند خشم خود را کنترل نماید.

همچنین آشامیدن آب سرد یا غسل نمودن با آب خنک در مواقعی که غضب انسان فوران کرده، مؤثر خواهد بود.

تماس بدنی

در برخی روایات توصیه شده که اگر از دست یکی از محارم سببی خود -مانند خواهر یا برادر یا پدر و مادر- عصبانی شدید، برای کنترل عصبانیت خود با او تماس بدنی پیدا کنید؛ برای مثال دست او را در دست خود بگیرید. همین تماس بدنی، باعث خاموش شدن آتش غضب انسان می‌شود.^۲۹

خواندن دعاها و اذکار

یکی از مواردی که در کنترل غضب بسیار مؤثر است، خواندن برخی اذکار و دعاها و یاد کردن حضرت حق و قدرت و تسلط او بر ما می‌باشد. هر چه انسان موقع خشم، عظمت الهی و کوچکی خود را بیشتر یاد کند، کنترل غضب برای او آسان‌تر خواهد بود. برای این منظور، اذکار و دعاهایی هم توسط اهل‌بیت علیهم السلام سفارش شده که به برخی اشاره می‌کنیم:

الف. لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ.^۳۰

ب. أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ.

ج. وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ ذُنُوبِي وَ أذْهِبْ غَيْظَ قَلْبِي وَ أجِرْنِي مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ.^۳۱

د. اللَّهُمَّ رَبَّ النَّبِيِّ مُحَمَّدٍ اغْفِرْ لِي ذَنْبِي وَ أَذْهِبْ غَيْظَ قَلْبِي وَ أجِرْنِي مِنْ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ.^۳۲

ه. اللَّهُمَّ أذْهِبْ عَنِّي غَيْظَ قَلْبِي وَ اغْفِرْ لِي‏ذَنْبِي وَ أجِرْنِي مِنْ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ أسْأَلُكَ رِضَاكَ وَ أعُوذُ بِكَ مِنْ سَخَطِكَ أسْأَلُكَ جَنَّتَكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ نَارِكَ وَ أَسْأَلُكَ الْخَيْرَ كُلَّهُ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِّ كُلِّهِ اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَى الْهُدَى وَ الصَّوَابِ وَ اجْعَلْنِي رَاضِياً مَرْضِيّاً غَيْرَ ضَالٍّ وَ لَا مُضِلٍّ.^۳۳

تذکر: درمان‌هایی که ذکر شد، برای کنترل عصبانیت و خشم انسان مؤثر و مفید خواهند بود؛ اما اگر خشم و عصبانیت، جزء شخصیت انسان شده و به آن‌ها عادت کرده باشد، نمی‌توان با این راهکارها آن‌ها را به‌طور ریشه ای و اساسی، درمان نمود. از این رو این درمان‌ها را درمان‌های سطحی نامیدیم که در واقع برای جلوگیری از بروز عصبانیتی است که چه بسا جزئی از شاکله ما شده است؛ به همین سبب برای درمان اساسی غضب و خشم، درمان‌های عمیق‌تری نیاز است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

راهکارهای عمیق و اصلی درمان غضب

عبادت و ذکر

عبادت و ذکر خدا به انسان آرامش می‌دهد. حضرت حق در قرآن می‌فرماید:

أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب‏؛ ^۳۴

آگاه باشید که یاد خدا، دل‌های شما را آرامش می‌بخشد.

یاد و ذکر خدا، دارای مراتب و درجات متعددی است. هر چه شخص در طول شبانه روز، بیشتر و عمیق‌تر به یاد خدا باشد، قلب و شخصیتش آرام‌تر خواهد بود. اهل ذکر از طمئنینه و آرامش باطنی عمیقی برخوردار می‌باشند؛ به همین دلیل به سادگی، عصبانی و خشمگین نمی‌شوند. یاد خدا، بیماری‌های روحی و روانی آن‌ها را شفا داده است؛ لذا با دیگران مهربان و صبور و اهل بزرگواری و بخشش هستند. تمام قوای ایشان از جمله قوه غضب، در اختیار عقل نورانی آن‌ها می‌باشد؛ لذا به‌جا و به اندازه عصبانی می‌شوند و موقع عصبانیت، حدود الهی را زیر پا نمی‌گذارند و چون خشمشان به دستور عقل و شرع و برای رضای خداست، در باطن آرام هستند.

برای اینکه بتوانیم اهل ذکر شویم، لازم است به نمازهای واجب و تعقیبات آن‌ها و خواندن نوافل در حد ظرفیت، اهمیت ویژه بدهیم. همچنین از تلاوت قرآن همراه با توجه قلبی، کمک بگیریم. از اذکاری که اهل بیت علیهم السلام دستور داده‌اند، مانند ذکر استغفار، صلوات و «لا اله الا الله» (روزی صد بار) بهره بگیریم. سعی کنیم در مسجد و جلسات منسوب به اهل‌بیت علیهم السلام شرکت کرده، نورانیت باطنی بیابیم. همچنین با کتاب‌های اخلاقی و زندگینامه علما، انس داشته باشیم.

تذکر: نباید توقع داشته باشیم در مدت کوتاهی و با انجام موارد فوق طی چند روز، به آرامش عمیق باطنی برسیم؛ بلکه توفیق ذکر قلبی و آرامش باطنی، کم کم و به تدریج برای افراد حاصل می‌شود. چه بسا انسان در روزهای اول ساعاتی را به عبادت بگذراند اما فقط چند دقیقه توجه باطنی به حضرت حق داشته، در بقیه دقایق، غرق در خیالات خود باشد؛ اما اگر ادامه دهد و شرایط لازمِ عبادت را مراعات بکند مدت زمان توجه او افزوده می‌شود، تا اینکه مثل اولیای الهی پیوسته قلباً به یاد خدا باشد؛ هر چند در ظاهر مشغول کار و تلاش است.

چه بسا لازم است چندین سال برای رسیدن به ذکر دائمی تلاش کرد؛ اما باید توجه داشت که ذکر دائم، یعنی اکسیر اعظم و درمان همه دردها و شاه راه وصال به حضرت حق. پس نباید آنرا کم ارزش دانست و از دیر به دست آمدن آن، خسته شد.

اصلاح مزاج

چنانچه در روایات معصومان علیهم السلام و بیان حکما نیز آمده است بدن هر انسانی مزاجی دارد؛ زیرا از چهار رکن تشکیل شده اند؛ رکن ناری(گرمی)، رکن مائی(سردی)، رکن ارضی(خشکی) رکن هوائی(تری).

بدن انسان‌ها به اندازه مساوی از این ارکان برخوردار نیست. در برخی افراد، رطوبت و سردی بیشتر است که به آن‌ها «بلغمی مزاج» می‌گویند. در برخی اشخاص، خشکی و سردی زیاد است که به آن‌ها «سوداوی مزاج» می‌گویند. این دو دسته به دلیل اینکه مزاجشان سرد است، دیرتر عصبانی و غضبناک می شوند؛ زیرا غضب از حرارت است و این افراد به‌دلیل اینکه حرارتشان پایین است دیرتر عصبانی می‌شوند.

برخی افراد، حرارت و رطوبت بدنشان زیاد می‌باشد که اصطلاحاً به آن‌ها «دَمَوی مزاج» می‌گویند. دسته چهارم نیز کسانی هستند که حرارت و خشکی در آن‌ها زیاد می‌باشد که به آنها «صفراوی مزاج» گفته می‌شود. این دو دسته به دلیل اینکه حرارت زیاد دارند، به عصبانیت و خشم بسیار نزدیک هستند. با کم‌ترین دلیل و به سرعت، عصبانی می‌شوند و خیلی هم دیر عصبانیت آن‌ها فرو کش می‌کند.

اینگونه افراد، مانند ظرفی از بنزین هستند که با جرقه ای آتش می‌گیرند؛ به همین دلیل با موعظه و تغییر موقعیت، وضو گرفتن، گفتن ذکر، به‌راحتی نمی‌توانند خشم خود را برطرف نمایند.

این افراد برای درمان مشکل عصبانیتشان، در درجه اول، باید مزاج خود را تعدیل کنند. اگر مزاجشان اصلاح نشود و حرارت آن‌ها تعدیل نگردد، به شدت مستعد عصبانیت هستند و راهکارهای دیگر، کمتر بر آن‌ها تأثیرگذار است. لازم است این افراد، بیشتر غذاهای سرد بخورند و غذاها و نوشیدنی‌های گرم را کمتر استفاده کنند و محیط اطراف را خنک نگه دارند. برای اطلاع بیشتر درباره این موضوع به مقالاتی که در نشریه خلق درباره طب و اخلاق نوشته شده مراجعه کنید. همچنین لازم است برای شناخت مزاج و تعدیل آن به پزشک متخصص در زمینه طب قدیم مراجعه کنید.

علاوه بر بحثی که درباره مزاج شد، گاهی علت برخی عصبانیت‌ها و تندخویی‌ها، مشکلات جسمی و خونی می‌باشد؛ برای مثال، کم خونی یا فقر آهن یا پر کاری قوه تیروئید از اسباب تندخویی به‌شمار می‌روند؛ از این رو لازم است برای تشخیص این موارد به پزشک متخصص مراجعه کرد.

اصلاح ریشه‌های روانی و اخلاقی عصبانیت

در شماره قبل اشاره شد که عصبانیت افراد می‌تواند در خصوصیات روحی و اخلاقی آن‌ها ریشه داشته باشد. از حضرت عیسی علیه السلام درباره ریشه غضب سؤال شد. در پاسخ فرمودند:«الكِبرُ، و التَجَبُّرُ، و مَحقَرَةُ الناسِ؛ ^۳۵خود برتر بينى و زور گویی و حقير شمردن مردم». برخی که خود را از دیگران بهتر و بالاتر می‌بینند، به دیگران به چشم حقارت نگاه می‌کنند و به زور گویی و دستور دادن به دیگران عادت نموده اند. این‌گونه افراد، خیلی زود از دیگران خشمگین و عصبانی می‌شوند. در نقطه مقابل، هر چه انسان برای دیگران احترام قائل باشد و در برابر دیگران تواضع نماید، دیرتر هم از آنان خشمگین می‌شود.

همچنین علاقه زیاد به نفس، یکی دیگر از ریشه ‌های غضب و خشم است. حضرت امام خمینی قدس سره در این باره می‌فرمایند:

از معالجات اساسى غضب، قلع ماده آن است به برطرف كردن اسباب مهيجه آن و آن، امور بسيارى است كه ما بعضى از آن را كه مناسب با اين اوراق است ذكر مى‏كنيم. يكى از آن‌ها حب نفس است كه از آن حب مال و جاه و شرف و حب نفوذ اراده و بسط قدرت توليد شود، و اين‏ها نوعاً اسباب هيجان آتش غضب شود؛ زيرا كه انسانِ‏ داراى اين محبت‌ها، به اين امور خيلى اهميت دهد و موقعيت اين‏ها در قلبش بزرگ است. اگر في الجمله مزاحمتى در يكى از اين‏ها برايش پيش آمد كند و يا احتمال مزاحمت دهد، بي‌موقع غضب كند و جوش و خروش نمايد، و متملك نفس خود نشود، و طمع و حرص و ساير مفسدات كه از حب نفس و جاه در دل پيدا شده، عنان را از دست او بگيرد و كارهاى نفس را از جاده عقل و شرع خارج كند؛ ولى اگر حبّش شديد نباشد، به امور اهميت كم دهد، و سكونت نفس و طمأنينه حاصله از ترك حب جاه و شرف و ساير شعبات آن نگذارد، نفس بر خلاف رويّه و عدالت قدمى گذارد. و انسان، بى‌تكلّف و زحمت در مقابل ناملايمات بردبارى كند و عنان صبرش گسيخته نشود و بي‌موقع و بى‏اندازه غضب نكند. و اگر حب دنيا از دلش بيخ كن شود و قلع اين ماده فاسده به‌كلى شود، تمام مفاسد نيز از قلب هجرت كند و تمام محاسن اخلاقى در مملكت روح وارد گردد.^۳۶

به همین دلیل برای درمان ریشه ای غضب و عصبانیت، لازم است ریشه‌های اخلاقی آن مانند حب نفس و کبر و غرور را درمان کرده، برای احترام گذاشتن به دیگران، تلاش علمی و عملی بیشتری به خرج دهیم.

یادآوری

بدیهی است اگر همه راهکارهایی که در این دو شماره مطرح شد، کنار هم دنبال گردد، خیلی بهتر و سریع‌تر به نتیجه مطلوب خواهیم رسید؛ اما دنبال کردن برخی و رها نمودن برخی دیگر از راهکارها، درمان را دورتر و سخت‌تر و در برخی موارد ناممکن می‌کند.
آنچه در درمان غضب مطرح شد، مواردی بود که جنبه عمومی داشت؛ اما در موارد خاص، مانند دلایل روانی و جسمی که برای عصبانیت اشاره شد، لازم است به متخصص مراجعه کرد.

پی‌نوشت‌ها: