سيد مصطفى حسينى‏

يكى از اسمهاى نيكو و زيباى خداوند تبارك و تعالى، رحمان است كه ۱۵۷ بار در قرآن كريم آمده است. رحمان صيغه مبالغه از ريشه (ر ح م) است كه به معناى بزرگ بخشايشگر، مهربان و دلسوز است كه بخشش او از سر مهربانى و شفقت و غمخوارى باشد.

معناى لغوى اسم شريف رحمان‏

رحمت در لغت، به معناى رقّت، نرمى و انعطاف نفسانى است كه مستلزم تفضّل و احسان مى باشد ولى اين معنا در وجود بارى تعالى صحيح نيست؛ زيرا انفعال، نقص است و نقص در خداوند راه ندارد رحمت درباره خداوند به معناى افاضه خير و عنايت به نيازمندان است؛ از اين رو مرحوم فيض كاشانى درباره دو اسم شريف رحمان و رحيم مى فرمايد:

الرحمان و الرحيم من الرحمة و هى افاضة الخير على المحتاجين، عنايةً بهم. و رحمة الله تعالى تامهٌ و عامةٌ و كاملة.

«رحمن» و «رحيم» از رحمت مشتق است و به معناى افاضه بر نيازمندان از روى توجه به آنان است. و رحمت خداوند متعال، تام و عمومى و كامل است.^[۱]

فرق رحمان با رحيم‏

با مراجعه به آيات و روايات، مى‏توان اين فرق را بين دو اسم شريف رحمان و رحيم فهميد كه رحمان عنايت و شفقت و لطف خداوند به تمام مخلوقات است و رحيم، عنايت و لطف ويژه به مؤمنان است. امام صادق عليه السلام به اين فرق تصريح كرده و فرموده است:

والله إله كل شي‏ء الرحمن بجميع خلقه، الرحيم بالمؤمنين؛^[۲]

خداوند، معبود هر چيزى است و به همه مخلوقات خويش، رحمان و به مؤمنان رحيم است.

خداوند، در قرآن كريم نيز به اين فرق تصريح كرده و فرموده است:

هُوَ الَّذِى يُصلى عَلَيْكُمْ وَ مَلَائكَتُهُ لِيُخْرِجَكم مِّنَ الظلُمَاتِ إِلى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيما؛^[۳]

او، كسى است كه بر شما رحمت مى‏فرستد و فرشتگانش نيز تا شما را از تاريكى به سوى نور بيرون آورد و بر اهل ايمان، بسيار مهربان است.

______________________________
(۱). علم اليقين، فيض كاشانى. به نقل از اسماء الهى از ديدگاه قرآن و عرفان نوشته رضا رمضانى.

(۲). شيخ صدوق، معانى الاخبار، ص ۲۱٫

(۳). احزاب، آيه ۴۳٫

با اين تعبير، خداوند عنايت ويژه خود به مؤمنان را توسط اسم شريف «رحيم» معرفى كرده است نه «رحمن».

ارتباط هدايت و تزكيه و تهذيب با اسم شريف «رحيم»

در روايتى ديگر، امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد:

الرحمن اسمٌ خاص بصفة عامة و الرحيم اسمٌ بصفة خاصّه؛

رحمان، اسم خاص [مخصوص خداوند] است با ويژگى عام [شامل همه است‏] و رحيم، اسم عام است [استعمال آن در غير حق تعالى بدون اشكال است‏] با ويژگى خاص. رحمانيّت خدا، شامل تمام مخلوقات مى شود (چه مؤمن و چه كافر)؛ اما رحيميّت او مخصوص مؤمنان مى‏باشد كه مقتضى عنايت ويژه و افاضه خاص به ايشان خواهد بود. اين افاضه خاص، همان هدايت ويژه خداوند و موفقيت بنده در تزكيه و تهذيب نفس و تقرب به سوى او است؛ از اين رو خداوند در قرآن كريم بر اين نكته تأكيد كرده و مى فرمايد:

وَ لَوْ لا فَضلُ اللهِ عَلَيْكمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكى مِنكم مِّنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لَكِنَّ اللهَ يُزَكى مَن يَشاءُ وَ اللهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ؛^[۴]

اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هيچ يك از شما هرگز تزكيه نمى‏شد و اين خداوند است كه هر كس را بخواهد تزكيه مى كند و خداوند شنوا و دانا است. اين، همان فضل و رحمتى است كه مخصوص اهل ايمان است و توسط اسم شريف رحمان شامل حال مؤمنان مى‏شود.

طاعات و عبادات الهى، مقدّمة نزول رحمت‏

عبدالرحمن بن عوف از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى‏كند كه خداوند فرمود:

أنا الرحمنُ خلقتُ الرَّحم و شققتُ لها اسماً من اسمى فَمَن وَصَلَها وَصَلْتُه وَ مَنْ قَطَعَها قَطَعْتُه؛

من خداى رحمان [مهربان‏] هستم؛ رحم را خلق كردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر كس صله رحم كند او را به رحمت خويش متصل سازم و هر كس قطع رحم كند، او را از رحمت خويش دور نمايم.

بنابر اين، انسان بايد با اشتغال به طاعات و عبادات و صله رحم و تفقّد از احوال خويشان و اقوام، خود را در معرض نزول رحمت الهى قرار دهد.

راز و نياز با خداى رحمان و رحيم‏

وانسان بايد از خداوند در مقام دعا و راز و نياز بخواهد كه با فضل و رحمت گسترده خويش معامله كند و با خضوع و خشوع از او چنين بخواهد: يا رحمانُ يا رحيم يا ارحم الراحمين! به ما رحم كن، زيرا خود فرمودى:

إِنَّ رَحْمَت اللهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ؛^[۵]

به يقين، رحمت خداوند، به نيكوكاران نزديك است.

اگر از محسنان نباشم، در زمره مؤمنان و اهل ايمان هستم و خود در قرآن كريم فرموده‏اى: و كان بالمؤمنين رحيماً؛^[۶] خداوند، به مؤمنان دلسوز و مهربان است، و اگر از اهل ايمان واقعى نباشم، از صابران بر بلا و مصيبت هستم و به آن ها وعده داده‏اى كه درود و رحمت خويش را بر آنان نازل كنى:

وَ بَشرِ الصبرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصبَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَجِعُونَ أُولَئك عَلَيهِمْ صلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولَئك هُمُ الْمُهْتَدُونَ؛^[۷] بشارت بده به صابران، كسانى كه اگر مصيبتى به ايشان برسد، مى‏گويند: ما از خدائيم و به سوى او باز مى‏گرديم، بر آنان، درود و رحمت پروردگارشان است و ايشان، همان هدايت‏يافتگان هستند.

و اگر از صابران هم نباشم، دست كم شيئى از اشيا و موجودى از موجودات هستم و خود فرموده‏اى:

وَ رَحْمَتى وَسِعَت كلَّ شىْ‏ء؛^[۸] يعنى رحمت من، بر همه چيزگسترده است.

پس خدايا! رحمت خويش را از من دريغ مفرما كه شيئى از اشياء هستم و به قدرت خويش مرا از نعمت وجود بهره‏مند كرده‏اى. خلاصه اين كه بايد به هر طريقى البته با صدق و صفا و اميد به فضل و رحمت الهى، خود را در معرض فضل و رحمت الهى قرار داد.

سبقت رحمت الهى بر قهر و غضبش‏

خداوند دوست دارد بندگانش به ريسمان فضل و رحمتش چنگ زنند و از همين رو رحمت او بر قهر و غضبش پيشى گرفته است؛ چرا كه خداوند داراى اسما و صفات متعدد و مختلفى است كه به اقتضاى حكمت و مصلحت الهى، بروز و ظهور مى‏يابد؛ ولى طبق اين فقره از دعاى شريف يا من سبقه رحمته غضبه‏^[۹] بروز و ظهور رحمتش، از غضبش بيشتر است.

ترغيب خداوند به اميدوارى به رحمتش‏

خداوند، بندگان مجرم و گنهكار خويش را از يأس و نااميدى از رحمت خويش نهى كرده و فرموده است:

قُلْ يَا عِبَادِى الَّذِينَ أَسرَفُوا عَلى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطوا مِن رَّحْمَةِ اللهِ إِنَّ الله يَغْفِرُ الذُّنُوب جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛^[۱۰] [اى پيامبر] بگو اى بندگانم كه بر نفس خود اسراف كرده‏اند! از رحمت خدا نا اميد نباشيد خدا همه گناهان را مى بخشد. او بسيار آمرزنده و مهربان است.

خداوند، در خطاب هايش به پيامبر در آيات: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنت لَهُم‏^[۱۱] و در وَ مَا أَرْسلْنَك إِلا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ‏^[۱۲] و نظاير آن، در درجه اول پيامبر و بعد از آن، امت آن بزرگوار را به اين صفت پسنديده تشويق و ترغيب مى‏كند.

ضرورت تخلّق به اسم شريف رحمان‏

چنگ زدن به اسم شريف رحمان براى انسان مؤمن خداجو كه در پى تخلق به اخلاق الهى است، بسيار ضرورى است، چرا كه انسان سالك، با تفكر و تدبر در اين اسم شريف، معرفت و شناخت و محبتش به خداوند بيشتر شده و روح اميد و نشاط و جدّيت در سير الى الله در او زنده مى‏گردد و زمينه تخلق به‏

______________________________
(۱). نور، آيه ۲۱٫

(۲). اعراف، آيه ۵۶٫

(۳). احزاب، آيه ۴۳٫

(۴). بقره، آيه ۱۵۵- ۱۵۷٫

(۵). اعراف، آيه ۱۵۶٫

(۶). بحار، ج ۹۵، ص ۲۳۲، باب ۲، اعمال خصوص يوم العرفة و ليلتها.

(۷). زمر، آيه ۵۳٫

(۸). آل عمران، آيه ۱۵۹٫

(۹). انبياء، آيه ۱۰۷٫

اين صفت الهى برايش فراهم مى‏شود. با تخلق به صفت رحمت و دلسوزى و مهربانى، زمينه آثار و بركات و صفات پسنديده ديگر فراهم خواهد شد.

علت غفلت انسان‏ها از اسم شريف رحمان و رحمت الهى‏

متأسفانه انسان‏ها به دليل حب دنيا و زياده‏خواهى، از اين اسم شريف كاملًا غافل شده‏اند. تمام نعمت‏ها و فيوضاتى كه در طول عمر و زندگى، از طرف خداوند به آن‏ها عطا شده توسط اين اسم شريف است؛ ولى حب دنيا و زياده‏خواهى، سلامتى و امنيت و نعمت‏هاى ديگر را به دست فراموشى سپرده و هميشه انسان را به فكر دستيابى به متاع‏هاى دنيايى دست نيافتنى مشغول مى‏كند. اين گونه فكر و آرزوهاى طولانى كه معمولًا جامه عمل نمى‏پوشد، روح نااميدى از رحمت الهى و ناسپاسى نعم الهى را در پى دارد و او را از رحمت خداوند دور مى سازد. به ناچار كسى كه مى‏خواهد نعمت‏هاى خدا از او سلب نشود و خواسته‏هاى معنوى و مادى او برآورده شود، بايد به اين اسم شريف متمسك شود. بايد سير نزول رحمت الهى از زمان تولد و كودكى تا زمان حاضر در طول زندگى پرفراز و نشيب خويش را به مطالعه بنشيند و تفكر و تأمل كند چگونه خداوند او را در تمام مراحل زندگى غرق در رحمت خويش نموده و با نعمت‏هاى سلامتى و امنيت و هدايت و نعمت‏هاى بى‏حد ديگر، او را مورد لطف و مرحمت خويش قرار داده است. امام حسين عليه السلام در دعاى شريف عرفه به زيبايى به بخشى از اين نعمت‏ها از زمان كودكى تا زمان پيرى اشاره كرده است كه خواندن آن و تفكر درباره آن، راه‏گشا خواهد بود.

كيفيت تخلق به اسم شريف رحمان و راهكار آن‏

براى دستيابى به اين صفت و اخلاق الهى و فراگيرى كيفيت تخلق به آن، بايد به نمونه‏هاى عينى و مصاديق كامل آن از كسانى كه متخلق به اين صفت الهى هستند، مراجعه كرد و سيره عملى ايشان را در اعتقاد و اخلاق و رفتار به تماشا نشست. اين مصاديق كامل عينى، سلسله جليل محمد و آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين هستند كه آيينه تمام نماى صفات جلال و جمال حضرت حقند. خداوند، در تعريف و تمجيد از مقام شامخ پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله فرموده است:

انك لَعَلى خُلُقٍ عَظيم‏^[۱۳]، وَ مَا أَرسَلنكَ إِلّا رَحمَةً لِلعَالَمِين‏^[۱۴] همچنين درباره رأفت و شفقت و مهربانى و دلسوزى آن حضرت براى هدايت مردم مى‏فرمايد:

لَقَد جَائَكُم رَسُولٌ مِن أَنفُسِكُم عَزيزٌ عَلَيهِ ما عَنِتُّم حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤمِنينَ رَؤُوفٌ رَحِيم؛^[۱۵]

همانا رسولى از شما به سراغتان آمد كه [از فرط محبت‏] فقر و پريشانى و جهل و فلاكت شما بر او سخت مى آيد و بر [آسايش و نجات‏] شما بسيار حريص و به مؤمنان، رؤوف و مهربان است.

با توجه به تعاريف قرآنى بسيار زيباى خداوند از پيام‏آور خويش كه او را يك الگوى كامل اخلاقى معرفى كرده است، انسان سالك در تخلق به اخلاق الهى بايد به سيره عملى اين بزرگوار و فرزندان معصوم او مراجعه كند. همچنين دقت و تأمل كند كه آن بزرگواران، چقدر به تمام مخلوقات- حتى گمراهان و كفار و مشركان- دلسوز و مهربان بودند و در راه هدايت ايشان به سوى خدا و دين حق، از هيچ بلا و مصيبت و خطرى نهراسيده و هيچ زحمتى را فروگذار ننمودند. بايد سيره عملى اين بزرگواران را الگوى خويش قرار داد و در تخلق به صفت رحمت و عطوفت و شفقت و مهربانى به مردم- بلكه تمام مخلوقات الهى- به آن ها اقتدا كرد تا رفته رفته متخلق به اين صفت اخلاقى الهى شد. ان شاء الله.

______________________________
(۱). قلم، آيه ۴٫

(۲). انبياء، آيه ۱۰۷٫

(۳). توبه، آيه ۱۲۸٫

 

[۱] ( ۱). علم اليقين، فيض كاشانى. به نقل از اسماء الهى از ديدگاه قرآن و عرفان نوشته رضا رمضانى.

[۲] ( ۲). شيخ صدوق، معانى الاخبار، ص ۲۱٫

[۳] ( ۳). احزاب، آيه ۴۳٫

[۴] ( ۱). نور، آيه ۲۱٫

[۵] ( ۲). اعراف، آيه ۵۶٫

[۶] ( ۳). احزاب، آيه ۴۳٫

[۷] ( ۴). بقره، آيه ۱۵۵- ۱۵۷٫

[۸] ( ۵). اعراف، آيه ۱۵۶٫

[۹] ( ۶). بحار، ج ۹۵، ص ۲۳۲، باب ۲، اعمال خصوص يوم العرفة و ليلتها.

[۱۰] ( ۷). زمر، آيه ۵۳٫

[۱۱] ( ۸). آل عمران، آيه ۱۵۹٫

[۱۲] ( ۹). انبياء، آيه ۱۰۷٫

[۱۳] ( ۱). قلم، آيه ۴٫

[۱۴] ( ۲). انبياء، آيه ۱۰۷٫

[۱۵] ( ۳). توبه، آيه ۱۲۸٫