اشاره‏

در شماره پيشين به مناسبت ماه مبارك رمضان از سخنان حكيمانه رهبر فرزانه انقلاب درباره انس با قرآن بدين شرح بهره برديم:

تلاوت مقدمه انس با قرآن، صوت زيبا زيور قرآن، تهذيب راه انس با قرآن، آثار انس با قرآن و اينك نظر شما را به ادامه آن بحث جلب مى‏كنيم:

موانع انس با قرآن‏

در مسير انس با قرآن موانعى وجود دارد؛ شناخت و رفع آن‏ها لازم است. برخى از آن‏ها عبارتند از:

الف) عدم آشنايى به زبان عربى‏

خداوند متعال قرآن را به زبان عربى نازل فرموده است. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ‏»^[۱] ما آن را قرآنى عربى نازل كرديم، شايد شما درك كنيد (و بينديشيد)!. بى ترديد اين داراى حكمت است كه الآن ما در صدد بيان آن نيستيم؛ حال براى بهره‏گيرى از اين كتاب آسمانى بايد با زبان آن آشنا بود. عدم معرفت به زيبايى‏هاى اين زبان مانعى در مسير انس با قرآن محسوب مى‏شود.

رهبر فرزانه انقلاب مى فرمايد: «متأسفانه ما حجاب زبانى داريم، حجاب لغوى داريم؛ اين كمبود ماست. يعنى كمبود ملت‏هاى غير عرب است. كسانى كه زبانشان عربى است، همين‏طور كه قارى تلاوت مى‏كند، اين‏ها كه نشسته‏اند، و لو نه به‏صورت كامل، آن را مى‏فهمند؛ بيان قرآن، بيان فصيح و بليغ و خيلى والايى است و هركسى جزئيات اين بيان را نمى‏فهمد. بلاتشبيه مثل گلستان سعدى كه انسان آن را مثلًا در جمعى بخواند. خوب، گلستان سعدى فارسىِ بليغ است، مردم هم مى‏فهمند؛ اما دقائق و جزئياتش را فقط ادبا، اهل ذوق و اهل درك بالا مى‏فهمند. حالا اين را هزاران برابر بكنيد. قرآن اين‏جورى است. دقائق و لطائف و جزئيات را ممكن است مستمعِ عرب‏زبانِ معمولى نفهمد، اما بالاخره مفهوم اين كلمات را مى‏فهمد؛ لذا دلش رقيق مى‏شود؛ لذا در شنيدن تلاوت قرآن اشك مى‏ريزد؛ چون موعظه الهى را درك مى‏كند. اين حجابى است كه ما داريم و قابل حل هم هست. …»^[۲]

ب) عدم استمرار

پرداختن موقت به امور معنوى و عبادى يكى از آفات در مسير معنويت به شمار مى‏آيد. استمرار در تلاوت شرط بهره‏مندى از چشمه زلال كلام الهى است. رهبر معظم انقلاب اسلامى چنين مى‏فرمايد: «اشكال [ديگر] اين است كه ما در ماه مبارك رمضان كه ماه تلاوت قرآن و ماه نزول قرآن و ماه جلسات است و ما هم كه اين جلسه را داريم و جلسات فراوانى هم در مساجد و محافل گوناگون است، ماه رمضان كه تمام شد، قرآن را ببنديم و ببوسيم و بگذاريم كنار. اين نبايد اتفاق بيفتد. قرآن را بايستى از خودمان جدا نكنيم. دائم بايد با قرآن مرتبط و مأنوس باشيم. حالا در روايات دارد كه هر روز لااقل پنجاه آيه قرآن بخوانيد. اين، يكى از معيارهاست. اگر نتوانستيد، روزى ده آيه قرآن بخوانيد؛ نگوييد سوره حمد را مى‏خوانم و اين چند آيه سوره حمد با چند آيه سوره قل‏هواللهَ- يك ركعت مى‏شود همان ده آيه‏اى كه فلانى مى‏گويد. نه، غير از آن قرآنى كه در نماز مى‏خوانيد- چه نماز نافله، چه نماز فريضه- قرآن را باز كنيد، بنشينيد، با حضور قلب، ده آيه، بيست آيه، پنجاه آيه، صد آيه بخوانيد. قرآن را براى تدبر كردن و فهميدن و استفاده كردن بخوانيد. يك نوع قرآن خواندن اين است كه انسان ظاهر قرآن را بگيرد بخواند تا آخر. اين نوع، نمى‏خواهيم بگوييم هيچ اثرى ندارد. البته بنده سابق‏ها مى‏گفتم هيچ اثر ندارد، بعد تجديد نظر كردم. نمى‏شود گفت هيچ اثر ندارد، ولى اثرش در قبال آن اثرى كه متوقعِ از تلاوت قرآن است، شبيه هيچ است؛ نزديك هيچ است.»^[۳]

تدبر در قرآن‏

تدبّر در قرآن از جمله مسائلى است كه ابتدا در قرآن مجيد به آن توجه شده و كسانى را كه در قرآن تدبّر نمى‏كنند، سخت مورد نكوهش قرار داده و فرموده است: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»^[۴] آيا آن‏ها در قرآن تدبّر نمى‏كنند يا بر دل‏هايشان قفل نهاده شده است.

مقام معظم رهبرى بهره‏گيرى از تمام معارف قرآن را زمانى ميسر مى‏دانند كه در اين كتاب بزرگ تدبر كنيم. ايشان مى‏فرمايد: «قرآن كتاب نور، كتاب معرفت، كتاب نجات، كتاب سلامت، كتاب رشد و تعالى و كتاب قرب به خداست. ما اين خصوصيات را چه وقت از قرآن به دست مى‏آوريم؛ برادران عزيز؟ همين كه قرآن را در جيبمان بگذاريم كافى است؟ اين‏كه در هنگام سفر، از زير قرآن رد شويم كافى است؟ امروز من مى‏گويم، اين‏كه ما در جلسه تلاوت قرآن شركت كنيم كافى است؟ اين‏كه حتى قرآن را با صداى خوش تلاوت كنيم يا تلاوت خوش را بشنويم و از آن لذّت ببريم كافى است؟ نه. چيز ديگرى لازم دارد. آن چيست؟ آن تدبّر در قرآن است. بايد در قرآن تدبّر كرد. خودِ قرآن در موارد متعدد از ما مى‏خواهد كه تدبّر كنيم. عزيزان من! اگر ما ياد گرفتيم كه با قرآن به‏صورت تدبّر، انس پيدا كنيم، همه خصوصياتى كه گفتيم حاصل خواهد شد.»^[۵]

حفظ مقدمه تدبر

يكى از مسائلى كه مسلمانان به آن اهتمام داشتند، حفظ قرآن است. هر چند براى خواندن قرآن از روى كتاب آسمانى فضايل خاصى در روايات بيان شده، اما بر حفظ قرآن در سينه‏ها نيز تأكيد گرديده است. حفظ قرآن، بزرگ‏ترين نعمت الهى است. از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: « مَن أعطاهُ اللهُ حِفظَ كتابِهِ فَظَنَّ أنَّ أحَدا اعطيَ أفضَلَ مِمّا اعطيَ فقد غَمَطَ أفضَلَ النِّعمَهِ‏.»^[۶]

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس كه خدا نعمت حفظ كتاب خود را به او عطا كند و آن كس گمان كند كه به ديگران نعمتى بزرگ‏تر از اين نعمت او داده شده است، بى گمان نسبت به بزرگ‏ترين نعمت تحقير و ناسپاسى روا داشته است.

يا در روايت ديگرى از امام صادق صلى الله عليه و آله مى‏خوانيم: « الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَهِ الْكِرَامِ الْبَرَرَه‏»^[۷]

حافظ قرآن كه به آن عمل كند با سفيران (وحى) خدا كه بزرگوار و نيكو رفتار هستند، خواهد بود.

مقام معظم رهبرى در اين زمينه مى‏فرمايد: «حفظ قرآن يك نعمت بزرگ است. اين جوان‏ها و نوجوان‏ها سن توانائى حفظ را قدر بدانند. شماها در سنى هستيد كه مى‏توانيد حفظ كنيد و در ذهنتان بماند. ما هم مى‏توانيم حفظ كنيم؛ در سنين ما هم مى‏شود؛ اما خيلى ماندگار نيست؛ زود از ذهن ما مى‏رود. اين‏طور نيست كه در سنين امثال بنده نشود حفظ كرد؛ چرا؟ سنين بالاتر از ما- يعنى سنين هفتاد و پنج، هشتاد مى‏شود حفظ كرد. من شنيدم مرحوم آيت‏اللهَ خوئى در همين سال‏هاى آخر عمر قرآن را حفظ كرده بود. خيلى مهم است؛ پيرمرد مثلًا هشتاد ساله قرآن را حفظ كند! مى‏شود حفظ كرد، اما ماندگار نيست؛ از ذهن زائل مى‏شود. اگر شما در دوره جوانى و بخصوص در دوره نوجوانى؛ يعنى از سن همين نوجوان‏هايى كه اينجا براى ما تلاوت كردند يا بالاتر از اين‏ها، قرآن را حفظ كنيد، اين يك سرمايه و ذخيره‏اى براى شماست. و امكان تدبر در قرآنى كه در حفظ انسان هست، به مراتب بيشتر از امكان تدبر براى كسى است كه قرآن را حافظ نيست. گاهى انسان يك آيه‏اى را در قرآن نگاه مى‏كند، مثل اين‏كه هرگز اين آيه را تلاوت نكرده؛ اما كسى كه حافظ هست، چنين چيزى برايش پيش نمى‏آيد.»^[۸]

معظم له به نكته‏اى ظريف اشاره مى‏كنند و مى‏گويند: «البته من يك‏ تذكّر هم بدهم: ذهن اين بچه‏ها را با اعداد رايانه‏اى پر نكنيد. ما چه كار داريم كه فلان سوره چند حرف دارد؟ روزگارى اين گونه مسائل لازم بود. روزگارى كه خوف تحريف وجود داشت، لازم بود عدد كلمات و عدد حروف، محفوظ باشد. امروز قرآن، هزاران چاپ شده است. چه‏كسى جرأت دارد يك حرف از قرآن كم يا زياد كند؟ اين كارها امروز لازم نيست. به‏جاى اين كارها، بگوييد حفظ كنند كه در خواتيم آيات، تعبيراتِ مثلًا «و هو السّميع العليم» چند جا در فلان سوره آمده است. سميع يا عليم يا قدير؛ چند تا از اين‏ها با هم آمده است. كدام يك با هم آمده است. اين‏ها خوب است. اين‏ها را حفظ كنند. اين‏ها در فهم معانى آيات تأثير مى‏گذارد. ببينند در آياتِ مثلًا اوّلِ اين سوره تا آخر سوره، چند بار كلمه وحى آمده است. مثلًا در چند آيه به پيامبر اشاره شده است كه اين قرآن به‏سوى تو وحى مى‏شود. مثلًا نكات مكرّر در سوره- هر سوره‏اى را كه مى‏خواهد بخواند- استخراج شود. فرض بفرماييد اين آيات مربوط به سوره «فصّلت» است. در اين سوره راجع به وحى مكرراً صحبت شده است. نوجوان اين نكات را استخراج و حفظ كند. اين‏ها مهمّ است. اين‏كه چند حرف است يا صفحه چندم است، مهم نيست.»^[۹]

عمل به قرآن‏

آنچه تا كنون ذكر شد اعم از قرائت، حفظ و حتى تدبّر در قرآن، همه مقدمه بود تا ما با اين كتاب آسمانى آشنا شويم. تا زمينه براى عمل به اين كتاب و نسخه شفابخش فراهم شود.

رهبر فرزانه انقلاب در بيانى چنين سفارش مى‏كنند: «عزيزان من! اين تلاوت كه ما اين قدر بر آن اصرار داريم، قدم اوّلِ لازم است. قرآن، خودش را به زبان‏هاى مختلف تعريف مى‏كند؛ از جمله اين‏كه مى‏فرمايد: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي هِيَ أَقْوَم‏»^[۱۰] يعنى قرآن، انسان را به بهترين راه، بهترين كار، بهترين نظام، بهترين شيوه، بهترين اخلاق و بهترين روش‏هاى عمل فرد و جامعه هدايت مى‏كند. امروز همه بشر محتاج قرآنند؛ اما ما مسلمانان اگر به قرآن عمل نكنيم، خسارتمان، بيشتر از ديگران است؛ چون ما اين نسخه و اين دستورالعمل را داريم، تجربه تاريخى آن را هم داريم. بشريت در صدرِ اوّل به بركت عمل به قرآن، در علم، در اخلاق، در عمل و در پيشرفت‏هاى گوناگون مادّى و معنوى، اوج پيدا كرد. قرآن، هميشه زنده است. قرآن، نيازهاى انسان را مورد توجّه قرار مى‏دهد. قرآن در هر عصرى مى‏تواند بهترين نسخه سعادت انسان‏ها باشد.»^[۱۱]

مقام معظم رهبرى يكى از اشكالاتى را كه در مورد نحوه ارتباط ما با قرآن مى‏فرمايد همين بسنده كردن به مقدمات و عمل نكردن به مضامين حيات‏بخش اين كتاب آسمانى است. «يك اشكال اين است كه ما خيال كنيم تلاوت قرآن و انس با قرآن و رواج قرآن يعنى فقط همين. اين، يك اشكال بزرگى است كه مبادا ما دچار اين بدفهمى و كج‏فهمى بشويم. بنده به اين تلاوت‏ها خيلى اعتقاد دارم … ليكن همه اين‏ها مقدمه است؛ مقدمه براى حاكميت فضاى فرهنگى قرآن در ذهن جامعه ما. يعنى شما جوان مسلمان، مرد و زن مسلمان، كودكان مسلمان بايد با قرآن انس پيدا كنيد. قرآن را به معناى حقيقىِ مخاطب قرار گرفتنِ در مقابل خدا، بخوانيد و در آن تدبر كنيد و از آن بياموزيد. مرحله بعدش هم عمل است؛ اما من‏

مرحله قبل از عمل را عرض مى‏كنم: آموختن قرآن، فهم معارف قرآن، تدبر در آيات قرآن و كلمات قرآنى.»^[۱۲]

معظم له آثارى را براى عمل به قرآن بيان مى‏كنند: «عمل به قرآن و دستورات اسلام علاوه بر ثمرات مادى، موجب آرامش و سكينه در جامعه و سعادت مردم خواهند شد.»^[۱۳]

ايشان درد اكثر جوامع را در دورى از دستورات قرآن مى‏دانند و چنين مى‏فرمايد: «امروز جوامع بشرى در اقصى نقاط عالم، به خاطر دورى از معنويت، دورى از حقيقت انسانيت، دورى از اخلاق و دورى از خدا، وضعى پيدا كرده‏اند كه اين همه پيشرفت مادّى هم نمى‏تواند آن‏ها را خوشبخت كند. چرا؟ مگر امروز بشر از هميشه ثروتمندتر و عالِمتر نيست؟ مگر امروز بشر، بيش از هميشه با ابزارهاى آسان كننده زندگى مواجه نيست؟ پس چرا زندگى اين قدر تلخ است؟! چرا اين همه اختلاف در عالم هست؟ چرا اين همه جنگ هست؟ چرا اين همه نامردمى هست؟ چرا جوانان در ثروتمندترين كشورهاى عالم، احساس خوشبختى نمى‏كنند؟ آيا بشر براى خوشبختى چه چيزى لازم دارد كه در اختيارش نيست؟ جواب، يك كلمه است: بشر، پيام انبيا را كم دارد؛ بشر، نسخه آرامش بخش و آسايش‏بخش انبيا را در دست ندارد، يا به آن عمل نمى‏كند. بدبختى‏ها اينجاست. اين قرآن، كامل‏ترين نسخه‏ها را در اختيار دارد.»^[۱۴]

پژوهش‏

پژوهش در مباحث قرآنى توفيق الهى است؛ اين پژوهش در سخنان مقام معظم رهبرى داراى شرايط زير است:

الف) صفاى درون‏

يك نكته مهم در كارهاى پژوهشىِ قرآنى اين است كه فردى كه مى‏خواهد در طريق كار قرآن حركت بكند، دل را براى مواجهه با حقيقت ناب قرآنى آماده كند؛ يعنى آن پاكيزگى دل. اگر دل پاكيزه نباشد، آماده پذيرش حق و حقيقت از زبان قرآن نباشد، دلبسته مبانى غير اسلامى و غير الهى باشد، با قرآن مواجه بشود، از قرآن استفاده‏اى نخواهد كرد.^[۱۵]

ب) انس با قرآن‏

يك نكته ديگر در مورد پژوهش‏هاى قرآنى اين است كه در پژوهش‏هاى قرآنى توجه به كارهاى علمىِ مبنايى و اصولى خيلى لازم است. اينجور نيست كه هر كس عربى بلد بود، بتواند از قرآن همه مطالب را بفهمد و درك بكند؛ بتواند يك پژوهنده قرآنى باشد؛ نه. اولًا انس با خود قرآن لازم است؛ يعنى پژوهنده قرآنى بايد با مجموع قرآن مأنوس باشد؛ تلاوت قرآن، دوباره خواندن قرآن، سه باره خواندن قرآن، تدبرهاى شخصى در قرآن، كمك مى‏كند به اين‏كه ما وقتى در يك موضوع خاصى در قرآن دنبال حقائق مى‏گرديم، درباره آن موضوع بتوانيم راه به جائى ببريم؛ پس خود انس با قرآن لازم است.^[۱۶]

ج) آشنايى با مبادى فهم قرآن‏

بعد هم كيفيت استفاده‏ى از قرآن؛ اين شيوه‏اى كه علماى دين ما، فقهاى ما در استفاده از آيات و روايات دارند، يك شيوه تجربه شده است، يك متد علمىِ پخته شده و رسيده و كاملًا آزموده شده است؛ اين‏ها را بايد فرا گرفت. نمى‏خواهم بگويم هر كس مى‏خواهد پژوهش قرآنى كند، برود سال‏ها درس طلبگى بخواند؛ مراد من اين نيست، اما پژوهش قرآنى بدون اين‏كه انسان مقدمات و مبادى فهم قرآن را كه از جمله آن‏ها همين آشنايى با زبان، آشنايى با نكات و دقائق زبان، آشنايى با بعضى از مبانى اصول فقه است- كه اين‏ها جزو چيزهاى لازم است اين‏ها را بايد فهميد؛ و استفاده از رواياتى كه در ذيل قرآن هست. اين‏ها همه در پژوهش‏هاى قرآنى مؤثر است.^[۱۷]

راهكار ترويج‏

مقام معظم رهبرى براى ترويج فرهنگ قرآن راهكارى را ارائه مى‏دهند و مى‏فرمايد: «اگر بخواهيد قرآن در خانه‏ها، بين بچه‏ها، بين بزرگ‏ها، بين زن‏ها و مردها رواج پيدا كند، بايستى قهرمانان قرآنى را احترام كنيد. اين است كه ما به اين‏ها احترام مى‏كنيم. اين‏ها حامل قرآنند، اين‏ها عزيزند. زبان اين‏ها عزيز است، لب‏ها و دل‏هاى اين‏ها عزيز است؛ چون با قرآن مأنوس است. جان ما به قربان قرآن!»^[۱۸]

پیوست:

[۱]. سوره يوسف: ۲٫

[۲] . بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار با قاريان قرآن ۲۲/ ۰۶/ ۱۳۸۶٫

[۳] . همان.

[۴] . سوره محمد: ۲۴٫

[۵] . بيانات مقام معظم رهبرى در مراسم اختتاميه مسابقات قرائت قرآن ۱۴/ ۱۰/ ۱۳۷۳٫

[۶] . ميزان الحكمه، ح.

[۷] . كافى، ج ۲، ص ۶۰۳٫

[۸] . بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار با قاريان قرآن ۲۲/ ۰۶/ ۱۳۸۶٫

[۹] . بيانات مقام معظم رهبرى در مراسم اختتاميه مسابقات قرائت قرآن ۱۴/ ۱۰/ ۱۳۷۳٫

[۱۰]. سوره اسراء: ۹٫

[۱۱] . بيانات مقام معظم رهبرى‏در مراسم اختتاميه پانزدهمين دوره مسابقات قرآن ۰۱/ ۰۹/ ۱۳۷۷٫

[۱۲] . بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار با قاريان قرآن ۲۲/ ۰۶/ ۱۳۸۶٫

[۱۳] . مراسم اختتاميه هفدهمين دوره مسابقات بين المللى حفظ، قرائت و تفسير قرآن كريم ۰۹/ ۰۸/ ۱۳۷۹٫

[۱۴] . بيانات مقام معظم رهبرى‏در مراسم اختتاميه پانزدهمين دوره مسابقات قرآن ۰۱/ ۰۹/ ۱۳۷۷٫

[۱۵] . بيانات در ديدار جمعى از بانوان قرآن پژوه كشور ۲۸/ ۰۷/ ۱۳۸۸٫

[۱۶] . همان.

[۱۷] . همان.

[۱۸] . بيانات مقام معظم رهبرى‏در مراسم اختتاميه پانزدهمين دوره مسابقات قرآن ۰۱/ ۰۹/ ۱۳۷۷٫