۞ امام علی (ع) می فرماید:
پنج شنبه, ۱ آذر , ۱۴۰۳
انواع تکرار در قرآن و اهداف تربیتی آن در داستانهای قرآن چکیده بخش مهمي از آيات قرآن به داستان ها اختصاص دارد، داستان هايي كه برخي كوتاه و بعضي مفصل و طولاني بيان شده اند. بيش از ۶۰ داستان و نزديك به ۱۸۰۰ آيه در قرآن به قصص اختصاص دارد كه بيشتر آنها به […]
انواع تکرار در قرآن و اهداف تربیتی آن در داستانهای قرآن
چکیده
بخش مهمي از آيات قرآن به داستان ها اختصاص دارد، داستان هايي كه برخي كوتاه و بعضي مفصل و طولاني بيان شده اند. بيش از ۶۰ داستان و نزديك به ۱۸۰۰ آيه در قرآن به قصص اختصاص دارد كه بيشتر آنها به ذكر داستان هاي پيامبران و سرگذشت امت هاي پيشين مي پردازد. در حقیقت پروردگار بر این زبان، بیان و قالب مؤثر انتقال مقصود صحه گذارده و آن را برای طرح معارف زلال و حکمت‌های رسای آفرینش انتخاب نموده است؛ چنان‌که تاریخ بشر نیز نشان داده قصه در عرصة تمدن بشری نقش ویژهای داشته است. داستانها همواره زبان گویای آدمی در انتقال تجارب تمدن‌ها و امت‌ها، تبیین آرمان‌ها و اندیشه‌ها و طرح مفاهیم بلند ذهن کاوشگر و پویشگر انسانی بودهاند؛ بنابراین بدیهی است از این نقش و تأثیر در متن وحی بهره گرفته شود و در راستای اهداف والای آگاهی، هدایت و تربیت فرد و جامعه انسانی موردنظر قرار گیرد. یکی از روشهای بیانی قرآنی، روش تکرار است که نقشهای بلاغی و تربیتی مهمی در قرآن ایفا میکند. روش تمرین و تکـرار برای انسانها اصلی مهم و ضروری تلقی میشود تا به کمالات برسند که از مهمترین آنها تکرار لفظـی و معنوی است. با توجه به اهمیت این روش و اهداف تربیتی آن در داستانهای قرآن نویسنده به انواع تکرار در قرآن و اهداف تربیتی آن در داستانهای قرآن با روش توصیفی تحلیلی و مطالعهی اسناد میپردازد. از نتایج این تحقیق این است که تکرار معنوی، تکرار لفظی، تکرار پیوسته و بدون فاصله، تکرار ناپیوسته و با فاصلهی نزدیک، تکرار ناپیوسته و با فاصلهی دور، بیان واقعیتی خاص در تکرار پارهای از آیات، تکرار پارهاى از تاریخ برخی از انواع تکرار در قرآن هستند. گزینش و حذف جزئیات، درستی گزارهها، آغاز داستان با بیان خلاصه آن از ویژگی های قصه های قرآنی می باشد. هدایت مردم، تثبیت قلب پیامبر، اثبات صدق پیامبر و تأیید رسالت او، عبرت گیری، انذار و هشدار از اهداف قصه های قرآنی است.
کلیدواژه‌ها: تکرار، انواع تکرار، اهداف تربیتی، داستانهای قرآن.
گاهی انسان سخنی را که بر زبان می آورد برای اثرگذاری بر مردم می باشد. این اثرگذاری می تواند احساس مخاطب را برانگیزد یا معنایی را به مخاطب انتقال دهد. داستان و قصه های قرآنی نیز برای اثرگذاری در مخاطب ابتدا در قلب تبی اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و در ادامه در قلب مومنان و مردم بیان می شود و دارای اهدافی می باشد البته این اهداف از هدف های کلی قرآن جدا نبوده، هرچند هدف خاصی را هم در بر داشته است.
یکى از راههایى که قـرآن کریم در پیامرسانى خود از آن استفاده کرده، تکرار یک کلمه یا جمله یا یک آیهی کامل است. بدون تردیـد این کار تحصیل حاصل و خالـى از فایـده نیست؛ بلکـه آثار و فوایدى دارد و از محسنات سخن به شمار مىرود. این انگیزه را در نویسنده ایجاد کرد که به این موضوع بپردازد و با آگاهی بخشی افراد از این اهداف تربیتی، افراد را ترغیب به این امر نماییم. بر این اساس نگارنده کوشیده است تا با زبانی امروزین، ویژگیهای مندرج و محفوف در آن کتب را بازیابی و بازنگاری کند. ما این ویژگیها را بی آنکه تقدیم و تاخیر و رتبه بندی نماییم؛ اجالتاً در سه فصل تقسیم و تشریح نموده ایم.
فصل اول مشتمل بر دو قسمت به گفتار کلیات و مفهوم شناسی است که مبحث کلیات، شامل بیان مسئله، اهمیت و ضرورت انجام پژوهش، پیشینه موضوع، سوالات تحقیق، روش تحقیق است و گفتار دوم به مفهومشناسی که شامل تکرار؛ تربیت، کلمات مترادف با تربیت، داستانهای قرآنی است، میپردازد.
فصل دوم به انواع تکرار در قرآن و فصل سوم به اهداف تربیتی تکرار در داستانهای قرآنی اشاره شده است. در پايان نيز، خاتمه و نتیجهگیری خواهد آمد که نتیجه و تحلیل پژوهش را برعهده دارد.
در انتها از همه کسانی که من را در تدوین این مقاله کمک کردند تقدیر و تشکر می کنم. چون بىشک شکرگزارى و سپاس، نه تنها در برابر خالق بلکه در برابر مخلوق نیز مطلوب است. چنانچه در روایت معروفى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) آمده است:«مَنْ لَمْ یَشْکُرِالْمُنْعِمَ مِنَ الَمخْلُوقینَ لَمْ یَشْکُرِ اللّهَ عَزّوجل»؛ «کسى که بخشنده نعمت را از میان مخلوقین شکرگزارى نکند، شکر خداوند متعال را بهجا نیاورده است.»
و سپاس بیپایان از پدر و مادر گرامیام که اگر یاری آنها نبود حتی خواندن یک الف نیز در توان من نبود.
تمام امور زندگی بشر به طور مستقیم یا غیرمستقیم با امر تربیت ارتباط دارد. زیرا انسان موجودی صاحب اختیار و آزاد است و این اراده و اختیار تحت تأثیر حالات درونی و گرایش های روحی اوست. اگر امیال و کششهای درونی بر اثر تربیت صحیح به مسیر درست و اصولی خود هدایت شود، میتوان امید داشت که انسان در صحنههای گوناگون مطابق حق و به روش صحیح عمل کند و اگر اراده او تنها تحت تأثیر امیال و خواهشهای نفسانی باشد و هیچ عامل تربیتی آن را کنترل و هدایت نکند، مسلماً عملکرد انسان خالی از خطا و اشتباه نخواهد بود. از آنجا که داستان قرآن و تکرار آنها، کتاب تربیت و هدایت انسانها میباشند شناخت انواع تکرار در قرآن و اهداف تربیتی آن در داستانهای قرآن ضروری به نظر میرسد.
انواع روشهای تربیتی به معنای رشد و نمو استعدادها و فعلیتبخشی به استعدادهای انسان در راستای دستیابی به کمالات شایسته، از اهمیت و ارزش بسیاری در آموزههای قرآنی برخوردار است. چراکه تربیت و پرورش نفوس انسانی از اهداف مهم و اساسی بعثت پیامبران: بهویژه پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) است. هر رشتهای از عـلوم شیوه و روش خـاص خود را دارد که اگر درست به کار گرفته شود نتایج مطلوبی به همراه خواهد داشت. قـرآن از جانب خداوند متعال نازل شده است و از هرگونه تحریف در امان بوده و هست. و هدف از نزول آن، هدایت مردم است تا در سایه آن به درجات عالیه نیل پیدا نمایند و به همین علت است که برای انجام این مهم از شیوههای مختلف تکرار استفاده میکند.
نظر به اهمیت قصههای قرآن، در خصوص آنها، هماره میان عالمان و مؤلفان دینی، پژوهشهای زیادی به انجام رسیده است و چه در زمینة نقل قصص قرآنی که سابقة طولانی‌تری دارد و چه در زمینة ویژگیهای هنری و ساختاری آنها که عمر کمتری دارد، در لابه لای متون تفسیری و یا در قالب تألیفهای جداگانه، بحث شده است، از جمله از قرون چهارم و پنجم به بعد کتابهای خاص داستان پیامبران اعمّ از عربی و فارسی توسط نویسندگان مذاهب مختلف اسلامی پدید آمده است و پس از کتابهای تاریخی، کهنترین منابع قصص انبیاء عبارتند از: «عرائس المجالس فی قصص الأنبیاء» اثر ابو اسحاق احمد ثعالبی؛ «قصص الأنبیاء» کسائی؛ «قصص الأنبیاء» نیشابوری(به فارسی)؛ «قصص الأنبیاء» اسماعیل بن کثیر؛ «قصص الأنبیاء» قطب الدین راوندی و همچنین قصص مندرج در دل تفاسیر از طبری گرفته تا تفسیر سور آبادی، تفسیر میبدی و تفسیر ابوالفتوح رازی و…
همچنین در عصر حاضر گروهی از دانشوران و نویسندگان دینی و شیعی به قصههای قرآن اهتمام ورزیده و آثاری پدید آوردهاند از جمله: «التصویر الفنی فی القرآن» محمود بستانی؛ «تحلیل ادبی و هنری داستانهای قرآنی» خلیل پروینی؛ «القصص القرآنی» عماد زهیر حافظ؛ «ریختشناسی قصههای قرآن» محمد حسینی؛ «بحوث فی قصص القرآن» عبدالحافظ عبد ربّه؛ «آفرینش هنری در داستان ابراهیم(علیه السلام)» شهاب کاظمی؛ «تحلیلی نو از قصص قرآن»، محمدتقی ملبوبی؛ «قصص قرآن» صدرالدین بلاغی و …
با این وصف، از آن جا که همة اهداف و ویژگی های قصه های قرآن در یک مجموعة واحد گردآوری نشده، بلکه به صورت پراکنده در کتابها و مقالات مرتبط با موضوع یافت میگردد، این نوشتار کوشیده است در حیطه اهداف و ویژگی های قصه گویی در قرآن یک مقالة، اهداف و ویژگی های ممتاز قصه گویی را با بهرهگیری از نمونهها و آیات قرآن تنظیم کند. البته پیش از آن به مفهوم شناسی واژگان پرکاربرد اشاره شده است.
انواع تکرار در قرآن و اهداف تربیتی آن در داستانهای قرآن چیست؟
ب: سوالات فرعی
روش پژوهش در این نوشتار کتابخانه‌ای هست، یعنی استخراج داده‌ها و پردازش اطلاعات و نتیجهگیری بر اساس مطالعۀ منابع صورت می گیردکه با توجه به اینکه این پژوهش در زمینۀ قرآن و سنت است.
از مهمترین بحث‌های موجود در هر تحقیقی مشخص کردن تعاریف و معانی واژگان و اصطلاحات محوری است که در آن طرح مورد استفاده قرار میگیرد. در این بخش به مفهوم شناسی مفاهیم مدنظر در این تحقیق می‌پردازیم.
از ریشهی(ك ر ر)؛ یعنی عطف بر چیزي بالذات یا بالفعل. «راغب اصفهانی» در «مفردات» آورده است که: «الْكَرُّ: العطف على الشيء بالذّات أو بالفعل»؛[۲] «الْكَرُّ: برگشتن به چيزى خواه خود شخص برگردد يا ازنظر كار و فعل بازگشت كند(بالذات او بالفعل).»
در«قاموس قرآن» معنای «کرر» چنین آمده:
كرّه: رجوع و برگشتن. چنانكه در مجمع گفته است: «لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّهً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنَّا»؛[۳] «اىكاش ما را برگشتى بود تا از آنها بيزارى ميجستيم چنانكه از ما بيزارى جستنـد.»
آيهی «ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ»[۴] معنى آنرا بهتر روشن ميكند كه آن مانند «قعدت جلوسا» ميباشد يعنى: «و باز دوباره نظر بگردان.» «ثُمَّ رَدَدْنا لَكُمُ الْكَرَّهَ عَلَيْهِمْ وَ أَمْدَدْناكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ…»[۵]
مراد از كرّه رجوع دولت و اقتدار است چنانكه «أَمْدَدْناكُمْ…» مبيّن آن ميباشد يعنى: «سپس اقتدار و تسلّط را بر شما برگردانديم و با اموال و اولاد مددتان داديم.»[۶]
تکرار در فرهنگ معین به این معنا آمده است: «دوباره کردن، عملی را دو یا چند مرتبه انجام دادن، دوباره گفتن، بازگفتن، چند بار گفتن یک مطلب، دوبارگی، تجدید.»[۷]
در فرهنگ ابجدى اینگونه آمده است:
التَّكْرَار- [كرّ]: مص؛ «تَكْراراً»: بارها؛ «مِرَاراً او تَكْراراً»: بارها و بارها.
تَكَرَّرَ- تَكَرُّراً [كرّ]: مطاوع(كرّر) است.
كَرَّرَ- تَكْرَاراً و تَكْرِيراً و تَكِرَّهً [كرّ] الشيءَ: آن چيز را پياپى اعاده و تكرار نمود.[۸]
پس انجام عمل بیش از یکبار را تکـرار گویند و فرق آن با اعاده در این است که تکـرار، باز انجام کاري است یک یا چند بار؛ اما اعاده فقط براي یکبار انجام است. در قرآن از عبارت «تصریف» نیز استفادهشده است. تصریف یعنی یک کار را براي حصول نتیجه، در قالبهاي مختلف انجام دادن. خدا در قرآن میفرماید: «من بعضی چیزها را چند بار میگویم «صرفناه»[۹]
در علم بلاغت تکرار عبارت است از: «دلالت دوباره لفظ بر معنا با تكرار آن»
تکرار از اسلوبهاى بلاغى قرآن محسوب می شود و بیان کننده آیاتی است که واژه، عبارت يا معنايى از آن در آيات ديگر به نحوى تكرار شدهاند؛ خواه کم یا زیاد بوده، خواه عین عبارت باشد یا اختلاف جزئی داشته باشد. می تواند در یک سوره باشد یا در سوره های مختلف.
لفظ تكرار را برخی از پژوهشگران بلاغت و علوم قرآن به «ترداد» يا «ترديد» تعبير نموده اند، به عنوان مثال «جاحظ» در کتابش به نام «البيان والتبيين» قسمتی را به اسم نهاده است:
«قد رأيناالله عزوجل ردّد ذكر قصه موسى و هود و هارون و...»
سيوطى بر این اعتقاد است که:
«… ومنه ما كان لتعدد المتعلق بأن يكون المكرر ثانياً متعلقاً بغير ما تعلق به الأول وهذا القسم يسمى بالترديد، … جعل منه قوله «فبأي آلاء ربكما تكذبان» فإنها و إن تكررت نيفـاً وثلاثين مره فكل واحده تتعلق بما قبلها»[۱۰]
«ترديد» قسمى از تكرار است، و بر این اعتقاد است که زمانی که یک لفظ دو مرتبه تکرار میشود و بار دوم متعلق به معنايى غير از معناى اول است در اين مرتبه ترديد صورت گرفته است؛ مانند آيهی شریفه«فَبِاَىِّ ءالاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبان» كه ۳۱ بار در سورهی «الرحمن» تكرار شده و هر مرتبه که تکرار شود مضمون و محتوای معنای قبل دارد.[۱۱]
دو واژه تكرار و متشابه از کلمات پرکاربرد در این حیطه بوده است. مصنفان علوم قرآنى عمدتاً دو نوع متشابه را مطرح كردهاند: «متشـابه در برابر محكـم و نيز متشـابه در معناى موردبحث كه از آن به متشـابه لفظـى» تعبير مىكنند. متشـابه لفظـى را به آوردن يكسخن در صورتهاى گوناگـون و فـواصل مختلف تعريف كردهاند.
خداوند در قرآن میفرماید:
«وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلا»؛[۱۲] «ما قرآنى بر تو نازل كرديم كه بهصورت آيات جدا از هم مىباشد، تا آن را تدريجاً و با آرامش بر مردم بخوانى(و جذب دلها شود) و بهطورقطع اين قرآن را ما نازل كرديم.»
گروهى از قرآنپژوهان وجود تكرار را در قرآن نپذيرفته، بر اين باورند كه آنچه بعد از جملهی اول مىآيد و به ظـاهر آن را تكـرار مىكند غرضـى متفاوت با جملهی پيشين دارد.[۱۳]
بدینصـورت که ما هر مورد را مثلاً «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» یا آیهی «وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ»[۱۴] با قبل و بعدش که در نظـر بگیریم، معناي جدیدي را به ما منتقل میکند. در یک آیه میفرماید: کدام نعمت را شما تکذیب میکنید؟ مثلاً اشاره میکند به آسمانها و زمین و جاي دیگر اشاره میکند به انسان و همینطور موارد دیگر. در حقیقت سؤال جدید و مطلب تازهاي است. یا داستان آدم و موسی(علیه السلام) و انبیاي دیگـر که تکـرار شده، در هر بار از زاویهی خاصی به این داستان نگاه شـده و مطالب تازه و نوینی را به خواننده معرفی میکنـد؛ بنابراین هرچند به نظر میرسد گاهی الفاظ تکرار شده، ولی معانی تکراري نیست.[۱۵]
برخی از مفسرین وجود تکرار در قرآن را پذیرفته و برای وجود تکرار دلایلی را بیان کردهاند. وجود این دلایل و حکمت ها در قرآن منطقی بوده و جلوه ای از اعجاز اسلوبی قرآن را بیان می کند. و به سخنان مخالفان و منکرین تکرار پاسخ داده شده است. این مفسرین تقسیم های مختلفی برای تکرار بیان نموده اند که یکی از این تقسیم ها تکرار مفید و پسندیده و تکرار مذموم است.
این مفسرین تکرارهای قرآن را از نوع تکرارهای مفید و پسندیده شمرده اند. که خداوند برای بیان مقاصد ژرف الهى هدفمندانه آنها را در قرآن به کار برده است. در حالی که برخی این تکرارها را منکر شده و دلایلی را بر عدم پذیرش خود بیان نموده اند و نیز دلایلی و توجهاتی را نیز بیان کرده اند در مقابل پیرندگان تکرار.[۱۶]
تکرار مخلّ فصاحت نیست؛ زیرا در علم معانی و بیان و بدیع نیامده که کلام فصیح آن است که از تکرار خالی باشد. بلکه گاهی با توجه به شرایط و مقتضیات سخن، تکرار ضرورت هم پیدا میکند.[۱۷]
تکرار جمله امري ظریفتر و هنريتر از تکرار واژه است و فضاي مکانی و زمانی بیشتري اشغال میکند .به همین سبب از سویی کاربرد نابجاي آن به فصاحت سخن آسیب میرساند و از سوي دیگر استفادهی دقیق آن تأثیر زیباشناختی عمیقتري به جاي میگذارد.[۱۸]
راغب اصفهانی در کتاب المفردات آورده است که واژه تربیت از«ربّ» گرفته شده و در اصل به معنى تربيت و پرورش است در چیزی تا به حدّ نهائى و تمام و كمال آن برسد. مىگويند:
«رَبَّهُ و رَبَّاهُ و رَبَّبَهُ: او را تربيت كرد و پرورش داد.»
و اینکه کلمه الرّب: بهطور مطلق جز براى خداى تعالى گفته نمىشود كه او متكفّل مصالح موجودات و آفريدههاست. [۱۹] مثل‌اینکه خداى تعالى گويد: (بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌ غَفُورٌ)[۲۰]
«در کتاب قاموس قرآن در معنای تربیت آمده است:«رب: تربيت كردن»، رب به معنی مربى از اسماء حسنى است و مقام ربوبيت خداوند را روشن میکند يعنى آنگاه که در وصف خدا گفته شود: رب العالمين. مراد پرورش دادن و تربيت كردن تمام موجودات است و نیز ایشان در تفسیر سوره حمد ذیل کلمه رب آوردهاند:
«طبرسى(رحمه الله علیه) در تفسير سوره حمد چند معنا از جمله: رئيس، مطاع مالك، صاحب(رفيق)، مربى و مصلح براى رب نقل كرده و گويد: آن از تربيت مشتق است و اين كلمه بهطور اطلاق جز به خدا گفته نمی‌شود و در غير خدا مقيد میآید نحو: رب الدار.»[۲۱]
فرهنگ معین معنای تربیت را اینگونه آورده است:
«پروردن، پروراندن، پرورش، آداب و اخلاق را به کسی آموختن.»[۲۲]
آیت الله جوادی آملی در معنای لغوی تربیت فرمودهاند:
«تربیت از ماده ربب- نه ربو – و در آن مفهوم پرورش نهفته و از اسمای الهی است که در فارسی آن را معادل پروردگار دانسته‌اند، بدان جهت که تربیت همه موجودات و اصلاح آنها به ذات ربوبی برمی‌گردد.»[۲۳]
با تفحص و جستجو در آیات الهی دیده می شود که مفهوم تربیت از ریشه(ربو) چندان به کار نرفته است و اگر این کلمه در ارتباط با انسان به کار رفته، منظور رشد و نمو جسمی مراد بوده است. به عنوان مثال در آیه زیر به این نحو بیان شده است:
«وَ قُل رَّبِّ ارحَمهُمَا کَمَا رَبَّیانِی صَغیراً»[۲۴]
کلمه صغیر به معنای کوچک در آیه شریفه در مقابل کلمه کبیر به معنای بزرگ آمده است و این دلیلی است بر آن که«تربیت» در این آیه به معنی رشد و نموّ جسمی(از ر ب و) است و واژه دقیق آن در زبان فارسی، به معنای بزرگ کردن میباشد.[۲۵]
دانشمندان مختلف بر طبق تخصص و دیدگاهشان نسبت به انسان و هدف او، تعاریف متعددی را ایراد کردهاند که در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود. استاد مطهری در تعریف تربیت اینگونه بیان میدارد:
تربیت عبارت است از:
«پرورش دادن استعدادهاى درونىاى که بالقوّه در یک شىء موجود است، به فعلیّت درآوردن و پروردن. و همچنین تربیت فقط در مورد جاندارها یعنى گیاه و حیوان و انسان صادق است و اگر این کلمه را در مورد اشیاء به کار ببریم مجازاً به کار بردهایم، نه اینکه به مفهوم واقعى، آن شىء را پرورش دادهایم.»[۲۶]
تربیت عبارت است از:
«رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود به عبارت دیگر فرآیند اثرگذاری و اثرپذیری که میان مربی و متربی به منظور ایجاد صفتی یا تغییر و اصلاح در شخصیت متربی برقرار می شود.»[۲۷]
آیت الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم اینگونه بیان داشته است:
«رب: ربوبیت، سوق دادن شیء به سمت کمال آن است و رب کسی است که شأن او سوق دادن اشیاء به سوی کمال و تربیت آنها باشد و این صفت به صورتی ثابت در او باشد. مفاهیمی همچون: مالکیت، مصاحبت، سیادت، قیومت، ملازمت، تداوم بخشیدن، برآوردن حاجت، تعلیم یا تغذیه، هم از لوازم وآثار ربوبیت و هر یک در موردی و به اقتضای موارد گوناگون است و هریک مصداقی از مصادیق متفاوت تربیب است، نه به معنای آن و اخذ هر کدام از آنها در معنای رب از باب زیادت حدّ(به معنای عام) بر محدود و نشانه آن زیادت آن است که در سورۀ«ناس» کلمۀ«مَلِک» و کلمۀ«اله» هر دو بعد از کلمه رب ذکرشده است و اگر تعبیر«بِرَبِّ النَّاسِ» مفهوم ملک واله را به همراه داشت لازم نبود.«مَلِكِ النَّاسِ* إِلَهِ النَّاسِ» جداگانه ذکر شود و چون معنای ملک بامعنای مالک در عین تفاوت، مباین نیست ازاین‌رو نکتۀ مزبور بهعنوان شاهد یاد شد. و اگر کلمه ارباب بهطور جمع استعمال شده، مانند(اربابٌ متفرقون) به لحاظ باورهای ثنین است وگرنه در جهان هستی بیش از یک ربّ نیست. در مصدر باب تفعیل از ربّ نباید به‌جای«تربیب»، تربیت به کاربرد؛ زیرا ربّ در صرف، مضاعف و مربّی ناقص واوی است مربی از ریشه«ربو» به معنای رشد و زیادت است.»[۲۸]
تربيت، اداره و تدبير هر شيء عبارت است از دادن کمال‌ها و اوصاف و ارزاق مورد نیاز آن شيء و چون اعطاي کمال‌ها به اشیائی که به حد کمال رسیدهاند امري تكويني است، نه اعتباري و قراردادي، بنابراين، آفرينش كمال براي شيئي خاص، خود نوعي خلقت است و درنتیجه، ربّ همه اشيا همان خالق آنهاست.[۲۹]
سخن جامع در تعریف اصطلاحی تربیت در نزد اندیشمندان اسلامی، به فعلیت رساندن استعدادهای ذاتی است که خدا در انسان به ودیعت نهاده و با استفاده از عقل و نقل میتوان آنها را از بالقوه به بالفعل تبدیل و نمایان کرد.
تعلیم به معنای پرورش نيروي فكري و بعد عقلاني انسان و به تعبير دیگر، فراهم آوردن زمينه براي رشد و شكوفايي استعدادهاي ذهني انسان است[۳۰] و نیز به معنای ايجاد خلاقيت و ابتكار در فكر و نيروي انديشه انسان است.[۳۱]
تادیب در لغت به معنای ادب آموختن، كيفر آمده است. تادیب در اصطلاح به معنای ادب آموختن یا کیفر است. تأدیب به معناى نخست(ادب آموختن)، در روایات از حقوق فرزندان بر والدین شمرده شده و مورد تأکید قرار گرفته است.[۳۲]
تأدیب به معناى دوم(کیفر)، نوعى از آن، تعزیر نامیده مىشود که از اختیارات حاکم شرع است. بنابراین تأدیب اعم از تعزیر است؛ چه آنکه تأدیب فرزند توسط پدر، شاگرد توسط معلّم و برده توسط مولا را نیز در بر مى‌گیرد. [۳۳]
تهذیب در لغت به معنای خالص کردن، پاکیزه کردن، اصلاح کردن و شتاب کردن است و مُهذَّب کسی است که پیراسته از عیوب اخلاقی و آراسته به اوصاف نیکو باشد و منظور از تهذیب نفس همان خودسازی است.[۳۴]
پرورش عبارت است از:
«جریانی منظم و مستمر که هدف آن کمک به رشد جسمانی، شناختی،روانی، اخلاقی، اجتماعی و یا بهطور کلی رشد شخصیت پرورش‌یابندگان در جهت کسب هنجارهای مورد پذیرش جامعه و نیز کمک به شکوفا شدن استعدادهای آنهاست.»[۳۵]
قصّه بر وزن «فِعلَة» در لغت به معنای «پی گرفتن»، «بیان خبر و حدیث»،[۳۶] و قِصَص، جمع «قصهای است که نوشته میشود.[۳۷]
در تعریف قصة قرآنی باید گفت قصه در قرآن مفهوم خاص دارد و میتوان آن را، اینگونه تعریف کرد:
«قصة قرآنی عبارت است از روایت و نقل وقایع و حوادث واقع و حقی که از روی علم با هدف و پیامی مشخص، پیگیری میشوند.»[۳۸]
و در تعریف دیگری آمده است:
«قصه از نظر قرآن، سرگذشت حق و واقعی و صادقی است مبتنی بر دانش الهی که برای گسترش اندیشمندی و ایجاد عبرت در خردمندان، طوری بیان میشود که شنونده یا خواننده آن را دنبال میکند.»[۳۹]
قرآن، در اصل مصدر است و به کتابی که بر پیامبر اکرم(صلي الله عليه و آله و سلم) نازل شد؛ اختصاص پیدا کرده است واژه قرآن قرآن مشتق و مهموز است بر وزن رجحان و غفران، مشتق از ماده «قرأ» به معناي «تلاوت»، است.[۴۰]
این معنای قرآن قويتر از معانی دیگر به نظر ميرسد.[۴۱]
دليلی كه نظريه پنجم را تقويت ميكند؛ فعل امر«اقرأ» در نخستين وحی بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است كه، بيترديد به معناي«بخوان»، است. لفظ قرآن، نخستين بار در آيه چهارم از سوره مزمّل نازل شده است كه مطابق حدیث معروف جابر بن زید و ابن عباس، سومين سوره در ترتيب نزول سورههاست.[۴۲] در اين آيه، دستور چنين است:
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا»؛[۴۳] «و«قرآن» را شمرده شمرده بخوان.»
در آخرين آیه از همين سوره، بار ديگر در يك فرمان همگاني اعلام ميشود:
«فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِم»؛[۴۴] «هرچه از«قرآن» ميسر ميشود، بخوانيد.»
بديهي است كه منظور در هر دو آیه، قرآنِ خواندني است. نتيجه آن كه، روشنترين و مناسبترين معنا براي قرآن، اشتقاق آن از ماده«قرأ» به معناي«تلاوت كردن» است.
واژه‌هایی چون تلاوت، استماع، تفسیر و تدبّر از جمله واژه‌های مرتبط با قرآن هستند.
با توجه به تکرارهای موجود در قرآن میتوان آن را به چند نوع تقسیم کرد:
در این نوع، موضوعات و مفاهیم تکرار میشوند و عبارتهاي بیانگر آنها متناسب با سیاق سخن، شکلی ویژه و متفاوت با یکدیگر دارند، مانند بازگو شدن چند بارهی داستانهایی چون داستان موسی(علیه السلام)، فرعون و بنیاسرائیل، یادآوري توحید و اسماء و صفات ذات باري و شمارش نشانهها و نعمتهاي او، پرداختن به معاد از زوایاي گوناگون و دعوتهاي مکرر به تقواي الهی؛[۴۵]که در بحث آینده به آن پرداخته میشود.
يعنى اينكه لفظى به صورت مفرد يا مركب بيش از يكبار گفتهشده باشد. در این نوع، فقط لفظ تکرار میشود، اما معنایی جدید طرح میگردد. قرآنپژوهان تكرار لفظى را به اقسام ذيل تقسيم نمودهاند:
اول: گاهى تكرار جمله كامل در ميان سورههاى مختلف است مثل «وَما ظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»[۴۶] اين آيه در سورهی «اعراف» آيهی۱۶۰ هم تكرار شده است و مانند «كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّه» كه در سورهی «روم» آيهی ۹ و سورهی «فاطر» آيهی۴۴ و سورهی «غافر» آيهی۲۱ تكرار شده است.
دوم: گاهى جملهی تكرارى در كنار هم قرارگرفته است که در این نوع، الفاظ با حفظ معناي خود تکرار میگردند مانند «وَ أَصْحابُ الْيَمِينِ ما أَصْحابُ الْيَمِينِ»[۴۷] و «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً»[۴۸]همين حالت در سورههاى «حاقه» آيات ۱۷و۱۸ و «تكاثر» آيات ۳و۴ نيز آمده است.
سوم: گاهى هم يك جمله در فواصل آيات يك سوره تكرار شده است مانند «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» كه در سورهی «الرحمن»۳۱ مرتبه تكرار شده و «وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ» نيز در سورهی «مرسلات»۱۰ مرتبه آمده است.[۴۹]
در این نوع، میان واژه یا عبارات تکرار شده در قرآن، مطلب دیگري فاصله نیفتاده است. در اینجا بهطور معمول هر عبارت دو بار تکرار شده است، مانند «كَلاَّ سَيَعْلَمُونَ * ثُمَّ كَلاَّ سَيَعْلَمُونَ»[۵۰]و «أَوْلى لَكَ فَأَوْلى * ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى»[۵۱] در نمونهی نخست، در مقام تهدید و انذار، براي اثرگذاري بیشتر آن بر مخاطب، و در مورد دوم در مقام نفرین تکرار صورت گرفته است. وجود «ثم» بر آن دلالت میکند که این تهدید یا نفرین در مورد دوم، رساتر و سختتر از مورد نخست است.
این نوع، بهصورت منظم و مرتبط در یک سوره واقعشده است، مانند تکرار «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» در سورهی «الرحمن».
در این قسم، از باب بازگفتن موضوعات و مفاهیم، آیات و عباراتی در سورههاي مختلف تکرار شده است.[۵۲]
«در مورد داستانهاى تاریخى باید توجّه کنید که هدف اساسى قرآن از ذکر تاریخ گذشتگان، توجّه دادن مردم به قوانین مسلّم زندگى است که بر زندگى انسانهاى پیشین حکومت داشته است. قرآن مىخواهد مردم را با این قوانین آشنا کند و آنها را توجّه دهد که علل ترقّى و پیشرفت و یا انحطاط جوامع و ملل گذشته چه بوده است؟ خوددارى آنها از قبول دعوت پیامبران چه نتایج خطرناکى به بار آورده و رواج ظلم و ستم با آنها چه کرده و کدام عامل بود که آنها را به انقراض و سقوط کشانید و بالاخره نقاط ضعف و قوّتشان چه بوده است؟»
«قرآن در داستانها مردم را به این قوانین و حقایق متوجّه ساخته و همچنین عاقبت نافرمانى افراد گردنکش و جبّار را نشان داده است. همین حقیقت ایجاب نموده که قرآن سرگذشت جوامع گذشته را زیر و رو کند و جنبههاى مختلف آن را نشان دهد؛ بنابراین، اگر قرآن در موارد مختلفى مثلاً از «بنىاسرائیل» و یا «آفرینش آدم(علیه السلام)» سخن مىگوید، در هر مورد به قسمت و فراز خاصى از این موضوع اشاره مىکند و مىخواهد در هر مورد، مردم را به نکتهی خاصى توجّه دهد که در مورد دیگر به آنان توجّه نداده است. این حقیقتى است که با دقّت در داستانهاى قرآن به دست مىآید.»
در مواقعی که فرازی از آیات قرآن تکرار شده، مثلاً تکرار آیهی شریفهی «فَبِاَىَّ آلاَءِ رَبَّکُمَا تُکَذِّبَانِ» در سورهی «الرحمن» باید واقف بود که این تکرارى براى نتیجهگیرى از تأثیر خاص روانى در روحیهی خوانندگان و شنوندگان قرآن است.
«خدا وقتى براى بیدار ساختن روح و فکر یک جمعیت سخن مىگوید گاهى بر روى موضوعاتى که جنبهی روانى و عاطفى خاصى دارد تکیه مىکند و آن را تکرار مىنماید؛ مثلاً، در همین سورهی «الرحمن» خداوند در مقام شمردن نعمتهاى مهمى است که در آفرینش انسان و تشکیل جامعه و تمدّن انسانى و ادامهی آن، نقش اساسى دارد؛ و همچنین در این سوره نعمتهاى بزرگى بیان مىشود که در زندگى جهان دیگر براى انسان فراهمشده است، خداوند در خلال شمردن این نعمتها که بهمنظور تحریک عواطف بشر است.»
آیهی «فَبِاَىَّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» را تکرار مىکند و از این راه در خلال شمردن این نعمتها حس حقشناسى انسان را بیدار مىکند و او را به خضوع در برابر حقیقت وامىدارد و وجدان و عواطفش را تحریک مىکند.
«بنابراین، این نوع تکرار هم درجاى خود از نظر ارشاد و هدایت لازم است و مخل به فصاحت و بلاغت قرآن نیست، بلکه از محسنات کلام نیز به شمار مىرود؛ زیرا موجب تأکید و تأثیر بیشتر مىگردد.»[۵۳]
داستان های قرآن کریم، خصوصیات و ویژگی های منحصر به فردی دارد که مختص خود قرآن است. برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
از ویژگیهای قصهها و داستان های بیان شده در قران بیان حق و حقیقت و راست گویی در بیان داستان و سرگذشت و زندگینامه پیامبران و قوم های گذشتگان است. زیرا بیان کننده این داستان ها و قصه ها خداوند دانا و بصیر و خبیری است که از تمام علوم هستی(گذشته، حال و آینده) آگاه بوده و علم او در تمام دوران یکسان بوده است و هیچ جهل یا غفلتی در علم بی نهایت او وجود ندارد و کوچک‌ترین ذرّه در آسمانها و زمین از دیدهاش نهان نمیماند. اما «چنین زاویة روایتی در داستانهای بشری وجود ندارد و مختصّ قرآن است، چرا که راوی داستانهای قرآن، علیم مطلق، خالق ما یشاء و فعال ما یشاء است. یعنی راوی داستان خداوند است و اوست که سخنان شخصیتها را نقل و احیانا تحلیل میکند؛ اوست که به عواطف، افکار، عقاید و رفتار شخصیتها آگاه است و در مواقع لزوم، به بیان آنها میپردازد؛ اوست که پشت صحنهها را می‌بیند؛ اوست که حوادث داستان را توضیح میدهد. علاوه بر همة اینها، قهرمانان بیشتر داستانها، مانند قهرمانان داستانهای انبیا به اذن او به مأموریت رسالت اعزام میشوند و هموست که داستان را به نتیجه میرساند.»[۵۴]
خداوند در قرآن کریم بیان داستان گویی خود را در آیات الهی حق و حقیقت بیان نموده است:
«إنَّ هذا لَهُوَ القَصَصُ الحَقُّ …»[۵۵]
با توجه به این آیه زمانی که قرآن را می خوانیم به هیچ وجه احتمال نمی دهیم که این داستان ها به حقیقت نزدیک نباشد و فقط یک نفر با قوه خیال و وهم خود آن را صحنه پردازی نموده باشد به عنوان نمونه وقتی که قرآن سخنان «هدهد» را نزد سلیمان بیان می کند یقین می داریم که این پرنده وجود خارجی دارزد و این عبارت را بر زبان خود جاری نموده است و باری تعالی بدون کم و زیاد سخنان او را بازگو نموده است در حالی که زمانی قصههای «کلیله و دمنه» را مرور میکنیم، میدانیم که حیوانهای داستان، نمادین و ساختگیاند. بنابراین از ویژگیهای قصههای قرآنی، یادآوری «صحنه‌هایی است که در تاریخ اتفاق افتاده است و شخصیتهایی که با وجودی مستقل و رفتاری خاص، و در زمان و مکانی مشخص حضور داشتهاند.»[۵۶]
قرآن کریم کتاب رمان، تاریخی، داستان نیست که همه وقایع را از ابتدا تا انتها به رشته تحریر درآورد بلکه فقط به بیان آن قسمت هایی می پردازد که با اهداف قرآن که هدایت انسان هاست هماهنگ باشد. قرآن کریم این داستان ها را به نام سنت می نامد و شروع به تعریف کردن می کند به عنوان مثال بیش از صد بار در ایات الهی نام حضرت موسی(علیه السلام) بیان شده است. و داستان های او بیش از بیست و هشت سوره به صورت تفصیلی با بیان نکات مهم و عبرت آموز آن. تاریخ تولد، تاریخ فوت، تاریخ هجرت، زمان بازگشت وی از مدین و قسمت هایی که اهمیتی نداشته سخنی به میان نیامده.
در مورد زندگی حضرت موسی(علیه السلام) مواردی از جمله انداختن کودک در دریا(رودخانه نیل)، ایجاد آرامش در قلب مادر و مژده بازگشت فرزند بعد از بزرگ شدن و رسیدن به مقام رسالت، روبه رو شدن با فرعون و گذشتن از رود نیل و عذاب آنها، وارد شدن به مدین و آب دادن گوسفندان شعیب و نه سال ماندن و ازدواجش با دختر شعیب سخن به میان آمده است.[۵۷]
گاهی در شروع داستان دیده می شود که ابتدا خلاصه ای از داستان بازگو شده و در ادامه به شرح داستان با تمام جزییات پرداخته میشود. می توان گفت چنین روشی در به عنوان نمونه در داستان اصحاب کهف بیان شده که خداوند در این داستان در چهار آیه متوالی از چنین اسلوبی استفاده نموده است:
«أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً * إِذْ أَوَی الْفِتْیَهُ إِلَی الْکَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً * فَضَرَبْنا عَلَی آذانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً * ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی لِما لَبِثُوا أَمَداً»؛[۵۸] «آیا گمان کردی اصحاب کهف و رقیم از آیات عجیب ما بودند؟! زمانی را به خاطر بیاور که آن جوانان به غار پناه بردند و گفتند: «پروردگارا! ما را از سوی خودت رحمتی عطا کن و راه نجاتی برای ما فراهم ساز!» ما(پرده خواب را) در غار بر گوششان زدیم و سال ها در خواب فرو رفتند. سپس آنان را برانگیختیم تا بدانیم(و این امر آشکار شود که) کدام یک از آن دو گروه مدت خواب خود را بهتر حساب کرده اند.»
باری تعالی در ابتدا به صورت اجمالی و مختصر به بیان داستان پرداخته و در ادامه در نوزده آیه به صورت تفصیلی به شرح جزئیات داستان اشاره نموده است. این نوع بیان و روش مانند این است که داستان در همان لحظه اتفاق افتاده با تمام جزئیات:
«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیَهٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً»؛[۵۹] «ما داستان آنان را به حق برای تو باز می گوییم؛ آنها جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم.»
به کار بردن چنین اسلوب و روشی از لحاظ هنری و بیانی از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا بیان چکیده و شمه کلی از داستان و بعد ورود به داستان، در آماده کردن ذهن مخاطب برای ورود به داستان با تمام جزئیات و تشویق او برای پیگیری داستان از اهمیت شایان ذکری برخوردار است. در این نوع داستان گویی چهارچوب اصلی قصه و همچنین نتیجه کلی آن و پیامی که هر داستانی در پی دارد و همچنین ایجاز و اعجاز برای مخاطب بیان می شود. این نوع داستان گویی و روش به کارگیری آن در افرادی داستان بیان می کنند و یا فیلم می سازند پرکاربرد بوده است.
از ویژگیهای قصههای قرآن، داستان در داستان است که «از دیگر شیوههای داستانپردازی در قرآن محسوب میشود تا جایی که این روش و شیوه در برخی آثار منثور و منظوم ادب دیده میشود که میتوان آن را الهام گرفته و وامدار این روش قرآن دانست.»[۶۰]
اغلب در برخی از سوره های قرآن دیده می شود که دو قصه ذکر شده در دل یکدیگر و تداخل به هم. به این نحو که ابتدا قسمتی از یک داستان بیان شده و در ادامه یک داستان دیگر و در انتها داستان ابتدایی تمام می شود. این نحوه از بیان داستان به خاطر جذابیت پیدا کردن داستان و نیز بلاغت بیانی است که قصه ای در دل داستان دیگر پرورانده می شود و به صورت موقت داستان قطع می شود. این نوع روش در سوره های زیادی بخ چشم می خورد اما در ادامه به عنوان مثال به دو داستان پرداخته می شود. در سوره هود به داستان حضرت ابراهیم و نوح اشاره شده است: «
«در ضمن یادآوری تاریخ جانشینان نوح و اقوامی که به برکت خدایی رسیدند یا دچار عذاب شدهاند، اشارهای به داستان ابراهیم میکند که در آن برکات الهی تحقق یافته، و این خود ضمن بیان قصة قوم لوط است که گرفتار عذاب شدند.»[۶۱]
نمونة دیگری از شیوة داستان در داستان را در سورة آل عمران میبینیم که داستان سه تولد را پیاپی بازگو میکند: «قرآن کریم، داستان زکریا(علیه السلام) را پس از داستان زن عمران و در آغاز داستان مریم(سلام الله علیها) ترسیم کرده است… و پس از پایان یافتن داستان زکریا(علیه السلام) به ترسیم داستان مریم پرداخته است.»[۶۲]
قرآن، زبان وحی و کلام خداوند است. همان گونه که در قرآن اثری از خیال و وهم وجود ندارد و داستانها و سرگذشتهای واقعی و حقیقی را برای عبرت آموزی انسانها بازگو میکند، ادبیات و زبانی را که برای ترسیم صحنههای شرم آور و به ظاهر دور از عفت عمومی برمیگزیند، زبان پاک و در نهایت عفت و پرده پوشی است و از این منظر داستانهای قرآن با داستانهای بشری که گاه با زبان دریده و عریان صحنهها را بازگو میکنند، متفاوت و متمایز است. از صحنههای عشقی که در قرآن بیان شده، داستان عشق سرکش زن عزیز مصر به یوسف است: «وَ راوَدَته الّتی هُوَ فی بیتِها عَن نَفسِه و غَلَّقَتِ الأبوابَ وَ قالَت هَیتَ لَکَ»؛[۶۳] «آن زن که یوسف در خانة او بود، از او تمنای کامجویی کرد، درها را کاملاً بست و گفت به سوی آنچه برای تو مهیاست، بیا.»
این آیه، اوج یک صحنه عشقی را کاملاً در پرده، روایت میکند. در داستان تولد حضرت عیسی نیز، مردم ابتدا از زشتی کار مریم میگویند: «یا اُختَ هارونَ ما کانَ أبوکِ امرَأ سوءٍ و ما کانَت أُمُّکِ بَغیّاً»؛[۶۴] «ای خواهر هارون! نه پدرت مرد بدی بود و نه مادرت زن بدکارهای.» در این آیه یک اتهام جنسی در پرده و سربسته بیان میگردد. یا برای دفاع از پاک دامنی حضرت مریم میفرماید:
«وَ الَّتی أَحصَنت فرجَها فَنَفَخنا فیها مِن روحِنا ….»؛[۶۵] «و به یاد آور زنی را که دامان خود را پاک نگه داشت، و ما از روح خود در او دمیدیم.» هم چنین داستان حضرت لوط «قصهای که برجستهترین گره داستانیاش مسائل جنسی است ولی با این حال کاملاً در پرده روایت میشود.»[۶۶]
بنابراین آنچه مسلم است قرآن در ارائة تصویرها و صحنههای واقعی مربوط به مسائل جنسی، عفت کلام و در پرده سخن گفتن را برگزیده است.[۶۷]
داستان در قرآن از مقام و موقعیت ویژهای برخوردار است. جالب است بدانید در حدود یکچهارم آیات قرآنی را آیات مربوط به قصهها تشکیل داده است. درکمتر سورهای، مخصوصاً سورههای بلند است که چند داستان یا نقاطی از زندگی اقوام گذشته به چشم نخورد.
با اینکه قرآن کتابی نیست که بهمنظور داستانسرایی و سرگرم نمودن و شاد کردن مردم با حکایات و افسانهها نازلشده باشد، همین طورکتاب تاریخ نیست که حوادث مربوط به افراد، اقوام و ملل را بهعنوان نقل حوادث تاریخی بازگو کرده باشد، هرچند در خلال این داستانها اطلاعات تاریخی ارزشمندی به دست میآید که برای یک محقق سند مطمئنی میتواند باشد، البته یادآور میشویم هدف از وجود قصه در قرآن، به هدف از نزول آن باز میگردد و اینکه قرآن کتابی است که متضمن هدایت مردم است. بهخوبی مشهود است قرآن علاوه بر شئون دیگر، دایره المعارفی از مهمترین سیرههای انبیاء و گزارشگر مطمئنی از زندگی برگزیدگان الهی و یگانه نسخهای است که لازم است به آن استناد جست و از فیوضات آن بهرهمند شد. بیشک تکیهبر قصه با این وسعت، اهداف هدایتی و تربیتی عمیقی را در بردارد که بخشی از این اهداف را یادآور میشویم:[۶۸]
پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به دستور و ماموریت خداوند در طول بیست و سه سال با دریافت وحی و ابلاغ آن به تبلیغ دین پرداخت. در انجام این رسالت خود با آزار مشرکان و لجاجت مخالفان روبه رو شد. در این راه به سختی های دشواری برخورد نمود خداوند برای دل تسلی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و یارانش به شرح حال پیامبران و اقوام گذشته پرداخته، تا کمی دل پیامبر را تسلّی دهد و سنت خداوند را در حفظ و حمايت الهى و فرجام شوم معاندان و حق گريزان به پيامبرش(صلی الله علیه و آله و سلم) يادآور شود و اينچنين قلب پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را اطمينان و آرامش بخشد،[۶۹] از اين رو مىفرمايد:
«وكُلاًّ نَقُصُّ عَلَيكَ مِن اَنباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ»[۷۰]
کلمهی «کلاً» اشاره به تنوع این سرگذشتهاست که هرکدام بهنوعی از جبههگیریها در برابر انبیاء: اشاره میکند و نوعی از انحرافات و مجازاتها و بیان مشکلات انبیاء:و مقاومتشان در برابر اقوام لجوج و پیروزی آنها را که دل پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و مؤمنانی را که دوشادوش او حرکت میکردند؛ قویتر از روز قبل مینمود، بیان میکند. اخبار پیامبران: و حقایق و واقعیتهای مربوط به زندگی و حیات و موعظه و تذکری برای مؤمنان است. چه بسیار رخداده که پیغمبری جمعیت زیادی از پیروانش در جنگ کشتهشده و با اینحال اهل ایمان، در مقابل سختیهایی که در راه خدا به آنها رسیده، مقاومت کردند و هرگز بیمناک و زبون نشدند و سر زیر بار دشمن فرونیاوردند و راه صبر و ثبات را پیش گرفتند که خداوند صابران را دوست میدارد.
اصولاً در قصههایی که هدفش انذار، بیم دادن و تخویف مخالفین است، حوادث و صحنهها عنصر بارز و اصلی است و در قصههایی که جنبهی رهنمود و تقویت و تثبیت قلب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و مؤمنین به آن حضرت و دعوتش دارد، عنصر اشخاص و قهرمانها و چهرهها بیشتر مطرح است.
باری تعالی قرآن را برای هدایت انسان ها نازل کرد و در برخی از آیات مردم را دعوت نمود تا مثل آن بیاورند. و درادامه به عجز و ناتوانی آنان اشاره نمود که حتی یک آیه هم در توان آنها نیست و عاجزند که با نظم و چنین عبارتی بیاورند.[۷۱] با تكرار، تحدّى و مبارزهطلبى و اظهار معجزه بودن قرآن مورد تأكيد قرار مىگيرد چنانكه يك مبارز از صف خارج شده و به ميدان بيايد و مرتب «هل من مبارز» بگويد. از اين رو قرآن «شافى» ناميده شده است چراكه اخبار و داستانها در آن مكرر آمده است.[۷۲] این تحدی در سه آیه در قرآن آمده است:
*«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً»[۷۳]
*«أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَياتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ»[۷۴]
*«وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ»[۷۵]
تكرار يكسخن در اسلوبهاى متفاوت و در كمال فصاحت، به گونهاى باید باشد که شنونده خسته نشود و با هر بار خواندن انگیزه ای در فرد ایجاد شود تا از آن پند و عبرت بگیرد. این شیوه جلوهاى از اعجاز بيانى قرآن به شمار میرود که انجام آن توسط انسانها در نوشتههای خود غیرممکن نیست.[۷۶]
بهعنوان مثال در سورهی کهف سه داستان نقلشده که شگفتانگیز و معجزهآساست: داستان اصحاب کهف و خواب سیصد و اندی ساله آن ها در غار، و بیدار شدن آنها، رفتن به شهر و داستان های آنها، سفر حضرت موسی(علیه السلام) و حضرت خضر با یکدیگر و حوادث و اتفاقات به وجود آمده در طول سفر و داستان های ذیالقرنین و قوم یأجوج و مأجوج و احداث سد آهنین از این روش و اسلوب به شمار می رود.
این گونه روش و اسلوب داستان گویی اگر در غیر قرآن به کار رود، حالت افسانه گویی و بیان تخیلات محسوب می شود ولی این روش در قرآن مشهود بوده و افسانه سرایی محسوب نمی شود و انس گیرندگان با قرآن با آن مانوس بوده زیرا به این معتقدند که آن از طرف خداوند متعال نازل شده است. اینها همه نشان میدهد اسباب عالم، ابزار اراده او هستند و همه سر بر فرمان او دارند. جالب اینکه قرآن مجید داستان مفصل و طولانی ابرهه را در چند جملهی کوتاه و کوبنده و درنهایت فصاحت و بلاغت آورده و درواقع روی نقطههایی انگشت گذارده است که به اهداف قرآن، یعنی بیدار ساختن گردنکشان مغرور و نشان دادن ضعف انسان در برابر قدرت عظیم خداوند کمک میکند. این ماجرا نشان میدهد معجزات و خوارق عادات برخلاف آنچه بعضی پنداشتهاند، لزومی ندارد به دست پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و امام(علیه السلام) ظاهر شود، بلکه در هر وضعی که خدا بخواهد و لازم بداند، انجام میگیرد. هدف آن است که مردم به عظمت خدا و حقانیت آیین او آشنا شوند.[۷۷]
خداوند در قرآن کریم، رسول گرامی اسلام را مبشّر و نذیر می خواند:
«انا أَرْسَلْنَاکَ بِالحَقِّ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلَا تُسْال عَنْ أَصْحَابِ الجَحِیمِ»؛[۷۸] «ای پیامبر، ما تو را به حق به رسالت فرستادیم تا به مؤمنان بشارت و به کافران هشدار دهی و از تو درباره دوزخیان پرسشی نمی شود(تو بازخواست نخواهی شد).»
این رسالت را از طریق قرآن انجام می دهد: «تَبارَک الذی نَزّلَ الفُرْقان عَلی عَبْدِهِ لِیکونَ لِلْعالمینَ نَذیرًا»؛[۷۹] «بزرگ(و خجسته) است کسی که بر بنده خود، فرقان را نازل فرمود تا برای جهانیان هشداردهنده باشد.»
بنابراین یکی از روش های انذار مردم بیان سرگذشت پیشینیان از جمله قوم اصحاب نوح، هود، لوط، عاد و ثمود، اصحاب کهف است.[۸۰]
قصهها در قرآن در موارد متعدد و با مناسبات خاصى آمده است، بعضی از انسان ها به خاطر جهل خود گمان می کنند که خداوند داستان ها را تکرار کرده و هیچ قصد و غرضی خداوند نداشته است اما این سخن و گمان اشتباه است.
«بلكه يا از حيث اندازهها و بخشهاى مختلف قصه، يا از حيث روش ادا و گنجانيدن در سياق گوناگون بوده و نيز غايات و هدفهاى گوناگونى داشته و به هر صورت در هر مورد صورت تازهاى هست كه حقيقت تكرار را منتفى مىسازد. قرآن كتاب دعوت و دستور نظام و روش زندگانى است، كتاب روايت و تاريخ و وقتگذرانى نمىباشد. در سياق دعوت قصه منتخبى را بهاندازه و روشى كه مناسب جو و سياق است؛ در زيباترين صور فنى دلپذير؛ نه زرق و برقهاى ساختگى، مىآورد كه ارائهاش بديع، منطقش نيرومند و بيانش زيبا است.»
داستان های قرآنی بیان کننده رسوخ ایمان در دل و جان در دل این مردان الهی و علاقه ایشان در مورد خداوند و به کار بردن تمام هم و غم خود در احیای سنن الهی است. خواندن و جستجو در مورد زندگی این فرهیختگان الهی جان نو به انسان می دهد و آرامش و صفا و نوری در شخص ایجاد می کند تا شخص با همتی راسخ راه آن بزرگوران را ادامه دهد و مفهوم واقعی ایمان را بفهمد و سعی کند که آن را در درون و وجود خود نهادینه نماید.[۸۱]
يك قصه ممكن است ابعادى چند داشته باشد و با يك بار گفتن، پيامهاى آن پايان نيابند، بلكه در هر بار به لحاظ بُعدى از ابعاد آن تكرار شود و مناسبتى جديد جايگزين گردد، بنابراين قصص دائماً در برابر اغراض دينى خاضع و فرمانبردارند و تكرار حلقههايى از يك قصه براى نيل به هدف و غرض جديد است؛ مثلاً داستان حضرت ابراهيم(علیه السلام) كه در سورههاى «انعام و بقره» آمده است؛ در سورهی بقره در جهت سياق خاص و عام همان سوره يعنى موضوع قيام به امر خداست و در سورهی انعام در جهت موضوع ايمان به خدا و راه يافتن بهسوى اوست.[۸۲]
تكرار در قصص قرآن يكنواخت نيست، بلكه در هريك نكتهاى افزوده هست كه در ديگرى نيست، چنانكه عصاى موسى(علیه السلام) در يكجا «حيّه» و در جاى ديگر به «ثعبان» تعبير شده و ضمن هماهنگى اين دو تعبير، مفيد نكتهاى جديدند. چنين تفاوت تعبيرى افزون بر آنكه كسالت حاصل از تكرار مملّ را پديد نمىآورد، بيانگر اوج فصاحت است و مجموع قصه تكرار شده با هدفى جديد در جهت ساختار كلى سوره است و نكتهی جديدى را نيز از جهت زيادت و نقصان و تقديم و تأخير صورت گرفته افاده مىكند.[۸۳]
مهمترین هدف در میان قصص و داستانهای گذشتگان، عبرت و درس گیری برای آیندگان است. تکرار داستان زندگی پیامبران و اقوام آنها به علت این است که از داستان زندگی آنها عبرت گرفته شود به همین علت در آیات الهی به این مطالب اشاره شده است. تا با خواندن این داستانها و تامل در زندگی آنان و دانستن علل پیروزی و موفقیت یا انحطاط آنان به چه علت بوده است؛[۸۴] در خصوص این هدف قرآن میفرماید: «لَقَدْ كانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِأُولِي الْأَلْبابِ»[۸۵]
مسائل مورد ابتلای مردم و عبرت‌انگیز باید زیاد تکرار شود همانگونه که قرآن آنها را زیاد تکرار میکند. بهطور مثال داستان حضرت موسی(علیه السلام) و سرگذشت قومش بیشترین تکرار را از بین قصههای قرآن به خود اختصاص داده است و بیش از ۹۰۰ آیه، مربوط به حضرت موسی(علیه السلام) و امتش میباشد.[۸۶]
از این رو عبرت، مستلزم داشتن چشمی بینا: «…إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَهً لِأُولِي الْأَبْصارِ»[۸۷] عقلی ناب «… فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِأُولِي الْأَلْبابِ»[۸۸] و دلی بیدار است، کما اینکه در آخرین آیه دربارهی داستان موسی(علیه السلام) و سرنوشت دردناک فرعون، قرآن نتیجهگیری میکند و میفرماید: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَهً لِمَنْ يَخْشى»[۸۹] این آیه بهخوبی نشان میدهد عبرت گرفتن از این ماجرا تنها برای کسانی میسر است که بهرهای از خوف و خشیت و احساس مسئولیت به دل راه داده دارای چشم عبرت بینند.
سرگذشت پیامبران آینهای است که انسانها میتوانند در آن عوامل پیروزی و شکست، کامیابی و ناکامی، خوشبختی و بدبختی، سربلندی و ذلت و آنچه را در زندگی انسان ارزش دارد یا فاقد ارزش است ببینند؛ آیینهای که عصارهی تمام تجربیات اقوام پیشین و رهبران بزرگ در آن به چشم میخورد و آیینهای که مشاهدهی آن؛ عمر کوتاهمدت هر انسان را به اندازهی عمر تمام بشر طولانی میکند، ولی تنها اولوالالباب و صاحبان مغز و اندیشه هستند که توانایی مشاهدهی این نقوش عبرت را بر صفحهی این آینهی عجیب دارند.[۹۰]
یکی از مسائلی که ذهن هر انسانی را به خود مشغول کرده، مسئله معاد و نحوه زنده شدن او بعد از مرگ و سرای دیگر است. در این زمینه نظرات مختلفی بیان شده برخی زندگی بعد از مرگ را انکار نموده و برخی دیگر آن را جر افسانهای بیش ندانستهاند و علت وجود این افسانه را در قرآن بیان نموده اند و بر این نظرند که این وعده ها را خیلی به ما داده اند که زمانی که می میریم، پوسیده شده و بدن ما خاک می شود باز مبعوث شده و زنده می شویم این وعده هایی است که بسیار به ما داده شده و پدران و پیشینیان ما بر این اعتقاد بوده، اما این سخنان فقط افسانههاي پيشينيان است.
وقتي به جامعه نظر کنيم، اکثر قريب به اتفاق هر جامعه را عوام مردم تشکيل ميدهند. براي اينگونه افراد بايد از رخدادها و مثالهاي ملموسي که در قصه آمده صحبت نمود. لذا بدينجهت خداوند متعال حتي براي اثبات وجود خود در داستان حضرت ابراهيم(علیه السلام) به جاي آوردن برهانهاي کلامي در قالب قصه و مثال و آنچه مردم با حواس خود درک کردند، استفاده نموده است.
از طرفي، قصه و داستان، نقش بسيار زيادي در تربيت غيرمستقيم خوانندهی آن دارد، چهبسا افرادي گناهکار که يا نسبت به اعمال خود جاهلاند و يا در صورت علم اگر مستقيماً به آنها امر ونهي ميشد عکسالعمل منفي نشان داده و از روي لجاجت جريتر ميشوند و اين قصه است که در هر دو صورت نقش ارزنده و سازندهاي را ميتواند ايفا کند.
درنهايت علاوه بر موارد فوق، قصهها، راهکارهاي خوبي را جهت ادارهی اجتماع در تمام زمينههاي سياسي، اقتصادي، اخلاقي، عبادي و مبارزاتي ارائه ميدهد. از همين روست که در متون ديني و فرهنگ اسلامي بهويژه در قرآن، بسياري از مطالب ارزنده و سودمند بهصورت قصه توسط خداوند متعال به تصوير کشيده است.[۹۱]
قرآن كريم براى بيدار كردن انسانها و تنبّه آنان، از داستانهاى حقيقى استفاده كرده و قسمتهايى از وقايعى را كه اتفاق افتاده براى درس گرفتن ديگران نقل نموده است. اين كتاب آسمانى به داستان بافى و نقل افسانههاى بىاساس تخيّلى نپرداخته و اصولاً نقل اين قصهها در شأن اين كتاب الهى نيست.
بعضى گفتهاند:
«اشكالى ندارد كه قرآن در داستانهاى خود، از داستانهاى معروف بين مردم و يا اهل كتاب استفاده كرده باشد، هرچند اطمينانى به صحت آنها نباشد و يا آن داستانها افسانههاى خيالى باشند؛[۹۲] مانند داستان حضرت موسى(علیه السلام) و همسفرش يوشع بن نون(علیه السلام) و يا داستان مردن هزاران نفر از مردمى كه از ترس مرگ، خانه و ديار خود را ترك كرده بودند و سپس زنده شدن آنها.[۹۳]
علّامه طباطبايى پس از نقل سخن مزبور، در ردّ آن مىنويسد:
«اين سخن خود خطاى بزرگى است؛ زيرا مسئله داستاننويسى و فنون آن، كه در جاى خود صحيح نيز هست، هيچ ربطى به قرآن كريم ندارد؛ زيرا قرآن كتاب تاريخ و رمان نيست، بلكه كتاب عزيزى است كه نه در خود آن باطلى هست و نه دست دسيسهبازان مىتواند باطلى را در آن راه دهد. اين خود قرآن است كه خود را درآيات زيادى چنين توصيف مىكند: «قرآن جز حق نمىگويد» و «بعد از حق چيزى جز گمراهى نيست» و … با اين حال، چگونه يك دانشمند كنجكاو به خود اجازه مىدهد كه بگويد: قرآن بهمنظور هدايت، از رأى باطل و داستانهاى دروغين و خرافات و تخيّلات نيز استفاده كرده است؟»[۹۴]
قصه یکی از ابزارهای مناسب قرآن است که پیوسته برای حقیقت رساندن هدف اصیل خود آنها را به کار میگیرد. بدیهی است قرآن قبل از هر چیز یک دعوت دینی است و قصه هم یکی از وسایل ابلاغ و پایدار کردن این دعوت است.
حقا که قصههای قرآنی در موضوع و طریقهی نمایش و ادارهی حوادث خود، سردر فرمان خواستههای غرضهای دینی نهاده است، اما وفادار بودن قصه در حد کمال در انجام این مأموریت هرگز مانع بروز خصایص فنی و هنری آن نیست. خداوند در سورهی «انبیاء» معرفی آنها را به نمایش مینهد: «موسی، هارون، ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، نوح، داوود، سلیمان:و …» و در پایان میفرماید:
«إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّهً واحِدَهً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ»[۹۵]
روی سخن به همهی انسانهاست که بهدقت بنگرید! در سراسر تاریخ آفرینش، پیامبران یک ملت یکنواختاند و من پروردگار شما هستم؛ بنابراین فقط مرا بپرستید.
بر طبق آیه، پرستش خداوند، غرض اصلی است، همچنان که در سورهی «اعراف» هدف پیامبران، دعوت مردم به ایمان آوردن به خدای یگانه معرفیشده است. اصولاً بیان هر نکتهای در قالب داستان دلپذیرتر است و کسانی که حقیقت پذیرند، بهخوبی آن را قبول میکنند. همهی قصص قرآنی آیاتی است الهی، نظیر آیاتی که در داستان «اصحاب کهف» هست که خدا خواب را بر آنان مسلط نمود و در کنج غاری سیصد سال شمسی به خوابشان برد. وقتی بیدار شدند. جز این به نظرشان نرسید که یک روز یا پارهای از روز در خواب بودهاند. این داستان، عین داستان زندگی مردم است.
انسانها هم وقتی روز موعود را میبینند و به عمر رفتهی خود نظر میافکنند، گویی یک رؤیا بوده و خیال میکنند یک روز مکث کرده بودند یا پارهای از یک روز را، لکن قیامت چیزی نیست که آدمی را از دیدن حق بازدارد.[۹۶]
«وَ كَذلِكَ أَعْثَرْنا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَهَ لا رَيْبَ فِيها…»؛[۹۷] «و اينچنين مردم را متوجه حال آنها كرديم تا بدانند وعده(رستاخيز) خداوند حق است و در پايان جهان و قيام قيامت شكى نيست.»
داستان گویی شیوهای پرکاربرد در قرآن است که به دفعات از آن برای منظور خود که هدایت و بیان حقایق است بهره میگیرد و در قسمتهای زیادی از آیات نورانی به بیان قصه و داستان های زیبا و پندآموز پرداخته است و مطالب و مباحثی از جمله توحید، معاد و قیامت، نبوت، اثبات خداوند در قالب کلمات و جملات زیبایی پرداخته شده است اگرچه خداوند این مباحث را نیز در قالب استدلالهای منطقی هم به کار برده، اما بیشترین این مطالب را در قالب داستان بیان نموده است.
در قرآن در ادامه داستانها به این مطلب نیز اذعان شده که در صورتی روش تربیتی تکرار موثر است که باعث رشد و نهادینه کردن فضائل اخلاقی و کمالات اخلاقی و از بین رفتن رذائل اخلاقی شود و نیز باعث نیل به درجات عالیه شود. و انسان را به سوی مقصد کمال سیر دهد.
تکرار معنوی، تکرار لفظی، تکرار پیوسته و بدون فاصله، تکرار ناپیوسته و با فاصلهی نزدیک، تکرار ناپیوسته و با فاصلهی دور، بیان واقعیتی خاص در تکرار پارهای از آیات، تکرار پارهاى از تاریخ برخی از انواع تکرار در قرآن هستند. گزینش و حذف جزئیات، درستی گزارهها، آغاز داستان با بیان خلاصه آن از ویژگی های قصه های قرآنی می باشد. هدایت مردم، تثبیت قلب پیامبر، اثبات صدق پیامبر و تأیید رسالت او، عبرت گیری، انذار و هشدار از اهداف قصه های قرآنی است.
* قرآن کریم. تر جمهمکارم شیرازی.
* نهج البلاغه.
کتب فارسی
کتب عربی
مقالهها و سایتها
پی‌نوشت‌ها:
[۲] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، ص۷۰۵٫
[۳] . سوره بقره(۲) آیه۱۶۷٫
[۴] . سوره ملک(۶۷) آیه۴٫
[۵] . سوره اسراء(۱۷) آیه۶٫
[۶] . قرشی، علیاکبر، قاموس قرآن، ج ۶، ص۹۹٫
[۷] . معین، محمد، فرهنگ فارسی(متوسط)، ج۱، ص۱۱۲۶٫
[۸] . افرام بستانى، فؤاد، فرهنگ ابجدی عربی- فارسی، ج۱، ص۲۵۱٫
[۹] . سوره فرقان(۲۵) آیه۵۰؛ العسکری، أبوهلال، الفروق فی اللغه، ص۳۰٫
[۱۰] . سیوطی، جلالالدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۲، ص۱۳۱٫
[۱۱] . مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ج ۸، ص۵۶۷-۵۶۶٫
[۱۲] . سوره اسراء(۱۷) آیه۱۰۶٫
[۱۳] . مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ص۵۷۲٫
[۱۴] . سورههای یونس(۱۰)آیه۴۸، انبیاء(۲۱)آیه۳۸، نمل(۲۷)آیه۷۱، سبأ(۳۴)آیه۲۹، یس(۳۶)آیه۴۸و ملک(۶۷)آیه۲۵٫
[۱۵] . رضایی اصفهانی، محمدعلی، پرسش و پاسخهای قرآنی ویژهی جوانان، ج ۱(ترنم مهر ص۵۵٫
[۱۶] . مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ص۵۷۲٫
[۱۷] . رضا، مرتضوی، مقالهی تکرار درآیات قرآن، ۲۸/۳/۱۳۹۷،rasekhoon.net .
[۱۸] . خرقانی، حسن، جستاری در تکرار بندهای قرآنی، ص۸۰٫
[۱۹]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۶٫
[۲۰]. سبأ(۳۴)، آیه۱۵٫
[۲۱]. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، ج۳، ص۴۲٫
[۲۲]. معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۱، ص۱۰۶۳٫
[۲۳]. جوادی آملی، عبدالله، ادب قضا در اسلام، ص۵۴٫
[۲۴]. اسراء(۱۷)، آیه ۲۴؛«و بگو خدایا بر والدین من که مرا در کودکی تربیت کردند رحم نما.»
[۲۵]. باقری، خسرو، تربیت اخلاقی و ضرورت نگاهی دوباره به آن، ص۳۸٫
[۲۶]. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۵۶-۵۵٫
[۲۷]. دلشاد تهرانی، مصطفی، سیری در تربیت اسلامی، ص۲۴.
[۲۸]. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم تفسیر قرآن کریم، ج۱، ص۳۳۱٫
[۲۹]. همان، ج۲، ص۳۶۳٫
[۳۰] . شریعتمداری، علی، فلسفه تعلیم و تربیت، ص۲۵٫
[۳۱] . فتحي ملکاوی، حسن، گامی به سوی نظریه پردازی در تعلیم و تربیت اسلامی، ص۷۳٫
[۳۲] . نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج۴۱، ص۴۴۵ ـ۴۴۶
[۳۳] . هاشمى، محمود، جمعى از پژوهشگران زير نظر شاهرودى، ج۲، ص۳۲۰٫
[۳۴] . فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ذیل هذّب.
[۳۵] . سیف، علی اکبر، روان شناسی پرورشی(روان شناسی یادگیری و آموزش)، ص۱۲٫
[۳۶] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، ص ۴۰۵٫
[۳۷] . ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، ذیل قصص.
[۳۸] . ملبوبی، محمدتقی، تحلیلی نو از قصص قرآن، ص۹۴٫
[۳۹] . ضیف، شوقی، تاریخ الأدب العربی، ص۸۵٫
[۴۰]. يحيى بن زياد، فراء، معانى القرآن، ج۱، چاپ دوم، قاهره: الهيئة المصرية العامة للكتاب،۱۹۸۰م، ص۱۶۳.
[۴۱]. محمدعبدالعظیم، زرقانی، مناهل العرفان، ج۱، بيروت: دار الكتاب العربي، ۱۴۱۵ق، ص۱۴.
[۴۲]. جلال الدین عبدالرحمن،سیوطی، الاتقان في علوم القرآن، ج۱، ص۸۱.
[۴۳]. مزمّل(۷۳)، آیه۴٫
[۴۴]. مزمّل(۷۳)، آیه۲۰٫
[۴۵]. خرقانی، حسن، جستاری در تکرار بندهای قرآنی، ص۷۹٫
[۴۶]. سوره بقره(۲)، آیه۵۷٫
[۴۷]. سوره واقعه(۵۶)، آیه۲۷٫
[۴۸]. سوره شرح(۹۴)، آیات ۷و۶٫
[۴۹]. مرتضوی، رضا، تکرار در آیات قرآن، https://rasekhoon.net/
[۵۰] .سوره نبأ(۷۸) آیات۵و۴٫
[۵۱] .سوره قیامت(۷۵) آیات۳۵و۳۴٫
[۵۲] .مرتضوی، رضا، تکرار در آیات قرآن، https://rasekhoon.net/
[۵۳] .مکارم شیرازی، ناصر و جعفر، سبحانی، پاسخ به پرسشهای مذهبی، ص۵۴۳-۵۴۱٫
[۵۴] . پروینی، خلیل، تحلیل عناصر ادبی و هنری داستانهای قرآن، ص۱۸۹-۱۹۰٫
[۵۵] . آل عمران(۳)، آیه۶۲٫
[۵۶] . قناد، صالح، قصههای قرآن، ص۹۱٫
[۵۷] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۱، ص۴۹ – ۴۸٫
[۵۸] . کهف(۱۸)، آیه۱۱-۹٫
[۵۹] . کهف(۱۸)، آیه ۱۳٫
[۶۰] . فعال عراقی، حسین، داستانهای قرآن در المیزان، ص۳۴۶٫
[۶۱] . قطب، سید، فی ظلال القرآن، ج۱۲، ص۶۵٫
[۶۲] . بستانی، محمود، پژوهشی در جلوههای هنری داستانهای قرآن، ج۲، ص۱۶۳٫
[۶۳] . یوسف(۱۲)، آیه۲۳٫
[۶۴] . مریم(۱۹)، آیه۲۸٫
[۶۵] . أنبیاء(۲۱)، آیه۹۱٫
[۶۶] . حسینی، محمد، ریخت شناسی قصههای قرآن، ص۲۷۵٫
[۶۷] . شجاع پوریان، تأمّلی در شاخصه های قصه در قرآن، دوره ۵، ۱۳۹۲ش، ش۲٫
[۶۸] .مهدوی، سعید، نگاهی به قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، ص۳۵-۳۳٫
[۶۹] .مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ص۵۷۸٫
[۷۰] . .سوره هود(۱۱)، آیه۱۲۰٫
[۷۱] . مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ص۵۷۸٫
[۷۲] . رازى حنفى، زينالدين محمد بنابىبكر، پرسش و پاسخهای قرآنی، ص۴۲۳٫
[۷۳] . سوره اسراء(۱۷)، آیه۸۸٫
[۷۴] . سوره هود(۱۱)، آیه۱۳٫
[۷۵] . سوره بقره(۲)، آیه۲۳٫
[۷۶] . مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ص۵۷۸٫
[۷۷] . مهدوی، سعید، نگاهی به قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، ص۵۶-۵۴٫
[۷۸] . بقره(۲)، آیه ۱۱۹٫
[۷۹] . فرقان: ۱٫
[۸۰] . يوسف زاده، غلام رضا، سطوح روايت در قصه هاي قرآن، ص۳۳٫
[۸۱] . کمالی، علی، قرآن ثقل اکبر، ص۵۲۶-۵۲۵٫
[۸۲] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ص۵۷۹٫
[۸۳] . همان.
[۸۴] . سبحانی تبریزی، جعفر، منشور جاوید، ج ۱۱، ص۱۴-۱۳٫
[۸۵] . سوره یوسف(۱۲) آیه۱۱۱٫ «در سرگذشتهاى آنها درس عبرتى براى صاحبان انديشه است.»
[۸۶] . قرائتی، محسن، قرآن و تبلیغ، ص۱۹۴-۱۹۲٫
[۸۷] . سوره نور(۲۴) آیه۴۴٫
[۸۸] . سوره یوسف(۱۲) آیه۱۱۱٫
[۸۹] سوره نازعات(۷۹) آیه۲۶٫ «در اين عبرتى است براى كسانى كه خدا ترسند.»
[۹۰] . مهدوی، سعید، نگاهی به قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، صص۳۶و۳۵٫
[۹۱] .اسلامیان، ملیحه، مقالهی اهداف و آثار تربیتی قصه در قرآن، ۲۱/۵/۱۳۹۷، rasekhoon.net.
[۹۲] . فرقانی حیدری، قرآن در قرآن، ص۸۸٫
[۹۳] . اين دو داستان به ترتيب، در سورههاى كهف، آيات ۶۰ تا ۶۴ و بقره، آيه ۲۴۳ نقلشده و هر دو داستان نيز واقعى است.
[۹۴] . طباطبایی، محمدحسین، الميزان فی تفسير القرآن، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، ج ۷، ص۲۳۶-۲۳۵٫
[۹۵] . سوره نساء(۴) آیه۹۲٫
[۹۶] . مهدوی، سعید، نگاهی به قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، صص۵۱و۵۰٫
[۹۷] . سوره کهف(۱۸) آیه۲۱٫
این مطلب بدون برچسب می باشد.
تمامی حقوق این سایت برای بنیاد علمی فرهنگی هاد محفوظ است.
