۞ امام علی (ع) می فرماید:
پنج شنبه, ۱ آذر , ۱۴۰۳
پاسخ: خلوت و انس با حضرت حق -جل جلاله- نیاز همه ما می‌باشد. کمتر مؤمنی است که در دل خود آرزوی خلوت نشینی با خالق خود و نشستن در برابر او در دل شب را نداشته باشد. کیمیای گرانقدری که اگر مدتی به زندگی و شخصیت فردی بخورد، مس وجود او را طلا می‌کند. گوهر […]
پاسخ:
خلوت و انس با حضرت حق -جل جلاله- نیاز همه ما می‌باشد. کمتر مؤمنی است که در دل خود آرزوی خلوت نشینی با خالق خود و نشستن در برابر او در دل شب را نداشته باشد. کیمیای گرانقدری که اگر مدتی به زندگی و شخصیت فردی بخورد، مس وجود او را طلا می‌کند. گوهر گرانبها و تاج با ارزشی که خداوند فقط بر سر بعضی از بندگان خود گذارده، ایشان را به بارگاه خود راه می‌دهد.
آری، میلیاردها میلیارد ثروت را به خیلی‌ها می‌دهد؛ چرا که از نظر او این چیزها جزء بی ارزش‌ترین‌ها است. اما توفیق انس و ارتباط و خلوت با خود را فقط به خاصان دربار می‌دهد؛ چرا که با ارزش‌ترین چیزها ذکر او، توجه به او، عشق به او و غرق شدن در انوار جلال و جمال او می‌باشد که این همه در نماز شب واقعی هست؛ لذا این دغدغه زیبا را ارج می‌نهیم و عرض می‌کنیم اگر سال‌ها تلاش کنیم و دعا و التماس نماییم تا این متاع و مقام را به ما بدهند والله ارزش دارد. نباید از تحصیل آن خسته و ناامید شد.
بحول و قوه الهی، عوامل و راهکارهایی که می‌تواند به رسیدن به مقام سحرخیزی کمک کند را ذکر می‌کنیم و از درگاه لطف عمیم و فضل عظیمش تمنا می کنیم که همه ما را به این اکسیر شفابخش برای همه عمر موفق نماید. انشاءالله.
عوامل و راهکارهای موفقیت برای نماز شب را به دو دسته کلی عوامل زمینه‌ساز و عوامل زمینه‌سوز تقسیم می‌کنیم. همچنین عوامل زمینه‌ساز را به راهکارهای معرفتی و شناختی و راهکارهای عملی و رفتاری تقسیم نموده، به آن‌ها می‌پردازیم:
اول: عوامل زمینه‌ساز
الف. شناخت کامل فضیلت و آثار نماز شب
بدون شک انسان هر قدر چیزی را ارزشمندتر بداند، برای تحصیل آن بیشتر تلاش می‌کند و در راه مبارزه با موانع تحصیل آن کمتر خستگی به خود راه می‌دهد. نماز شب هم از این قاعده مستثنا نیست. هر چه بهتر به فضیلت و آثار آن واقف شویم، بیشتر و بهتر در راه تحصیل آن سعی کرده، راحت تر بر موانع غلبه می‌کنیم؛ لذا به صورت مختصر، برخی آثار نماز شب و سحرخیزی را بیان می‌کنیم:
برخی آثار و فضایل نماز شب:
خداوند متعال در قرآن کریم به پیامبر خود چنین مژده می‌دهد:
وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً؛۱
و پاره‌ای از شب را به آن [خواندن قرآن و نماز] بیدار باش؛ در حالی که عبادتی افزون برای توست باشد که پروردگارت تو را به مقامی پسندیده برانگیزد.
در روایات متعددی فرموده‌اند که منظور از مقام محمود، شفاعت کبرا است که به نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم عطا شده است. از این آیه استفاده می‌شود که نماز شب، راه رسیدن به مقامات و درجات عالی می‌باشد.
چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند حضرت ابراهیم را به مقام خلیلی خود انتخاب نکرد مگر به دلیل اینکه دیگران را سر سفره غذای خود می‌نشاند و در دل شب که مردم خواب بودند او به نماز شب مشغول بود».۲
قرآن کریم در توصیف اهل سحر می‌فرماید:
تَتَجَافىَ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبهَُّمْ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ * فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِىَ لهَُم مِّن قُرَّةِ أَعْین جَزَاءَ بِمَا كاَنُواْ يَعْمَلُونَ؛۳
پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود [و به پا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند] و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند * هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمی که مایه روشنی چشم‌هاست برای آن‌ها نهفته شده است. این پاداشِ کارهایی است که انجام می‌دادند.
از امام صادق علیه السلام نقل شده: «هیچ عمل خوبی که بنده به جا می‌آورد نیست مگر اینکه ثواب آن در قرآن ذکر شده است به جز نماز شب؛ چرا که خداوند به دلیل ثواب فوق العاده‌ای که دارد، آن را بیان نکرده است».۴
سپس حضرت آیات فوق را تلاوت کرد.
قرآن کریم درباره سحرخیزی و نماز شب می‌فرماید:
إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قيلاً؛۵
مسلّماً نماز و عبادت شبانه پا برجاتر و با استقامتتر است!
روایت از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده که فرمودند: «منظور از ناشئة اللیل، همان نماز شب است».۶ در تفسیر گرانسنگ المیزان درباره این آیه چنین می‌خوانیم:
و چه بسا بعضى گفته‌اند: منظور از حادثه شب، همان نماز شب است. و معناى” وطء زمين” قدم نهادن بر آنست و اينكه فرمود: «حادثه شب شديدترين قدم نهادن است» كنايه است از اينكه اين عمل از هر عمل ديگر در صفاى نفس، انسان را ثابتقدمتر مى‌سازد و بهتر از هر چيز، نفس آدمى را از اينكه به وسيله شواغل روز، دچار كدورت شود حفظ مى‌كند.۷
چنانچه از امام حسن عسکری علیه السلام نقل شده:
إِنَّ الْوُصُولَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّيْل؛۸
همانا رسیدن به خداوند متعال، سفری است که جز با مرکب شب نمی‌توان آن را پیمود.
نشاط و شادابی یکی از گمشده‌های انسان امروزی است. با نشاط و شادابی است که کیفیت عمر انسان دو چندان می‌شود. با کسالت و افسردگی، انسان به ظاهر زنده است؛ ولی بهره‌ای از اوقات و عمر خود نمی‌برد.
برای تحصیل نشاط راه‌های گوناگونی گفته شده است: برخی فقط از راه‌های ظاهری و سطحی دنبال تأمین نشاط برای خود و دیگران هستند. مثل کسانی که فقط به ورزش یا تفریح یا مسافرت یا مواردی از این قبیل سفارش می‌کنند؛ در حالی که سفارش کردن به این امور بدون سوق دادن انسان به ذکر و یاد خدا، به ویژه نماز شب مانند این است که ما انسان گرسنه‌ای را برای درمان گرسنگی و کسالت ناشی از آن به ورزش و تفریح سفارش می‌کنیم؛ در حالی که نیاز ضروری و اولیه او غذاست بعد چیزهای دیگر.
در روایات متعدد، نماز شب را عامل نشاط و شادابی مؤمن شمرده‌اند.
چنانچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که می‌فرماید:
علی جان! سه چیز است که باعث شادی مؤمن می‌شود:
مؤمنی که توفیق داشته باشد در دل شب در گوشه‌ای ساکت و خلوت با خدای خود مناجات و گفت‌وگو کند، از چنان سرور و بهجت درونی برخوردار می‌شود که کمتر نیاز به مسکن‌ها و آرام بخش‌هاپیدا می‌کند.
اساسی‌ترین مانع برای رشد مادی و معنوی ما، گناه است. ترک گناه، شرط اولیه برای موفقیت و رسیدن به آرزوهای مادی و معنوی است. برای موفقیت برای ترک گناه چه باید کرد؟
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید:
إِنَّ قِيَامَ اللَّيْلِ قُرْبَةٌ إِلَى اللهِ وَ مَنْهَاةٌ عَنِ الْإِثْم؛۹
همانا شب زنده‌داری، مایه تقرب به خداوند و بازدارنده از گناهان است.
با نماز شب و خلوت با خداست که اراده معنوی ما تقویت می‌شود و می‌توانیم در مقابل وسوسه‌های نفسانی و شیطانی مقاومت کرده، به طهارت و پاکی برسیم.
نه تنها نماز شب، نقش بازدارندگی از گناهان را دارد؛ بلکه گناهان قبل را هم پاک می‌کند. درباره این فرمایش حضرت حق در قرآن که فرمود: «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات؛۱۰ همانا خوبی‌ها برطرف کننده گناهان و بدی‌هاست». حضرت صادق علیه السلام فرمود: «نماز خواندن مؤمن در دل شب باعث برطرف شدن گناهانی است که در طول روز انجام داده است».۱۱
باز از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که:
هنگامی که بنده با مولای خود در تاریکی شب خلوت کرده، با او مناجات کند، خداوند قلب او را نورانی می‌کند؛ پس هنگامی که بنده یا رب، یا رب بگوید و خدای خود را صدا بزند، حضرت حق می‌فرماید: «لبیک ای بنده من! از من درخواست کن تا به تو عطا کنم و بر من توکل کن تا تو را کفایت کنم». سپس خداوند متعال به ملائکه می‌فرماید:
«ای ملائکه من! به این بنده من نگاه کنید که در دل شب تاریک با من خلوت کرده؛ در حالی که اهل باطل به لهو و لعب خود سرگرم و اهل غفلت هم خواب هستند. شما گواه باشید که من این بنده‌ام را بخشیدم».۱۲
از مخلوق تا خالق، درجات و مقامات بیشماری است. تا جایی که روز قیامت همه حسرت می‌خورند که چرا به مقامات بالاتر و برتر نرسیده‌اند؛ چرا که تفاوت و فاصله مقام تا مقام بعدی بسی بسیار است. یکی از راه‌های رسیدن به درجات و بالارفتن از نردبان سعادت، نماز شب است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
هر زن یا مردی که توفیق نماز شب روزیش بشود، سپس وضوی کاملی گرفته، با نیتی صادق و قلبی سلیم و بدنی خاشع و چشمی گریان برای خدا نماز بخواند، خداوند پشت سر او نُه صف از ملائکه را مأمور به نماز می‌کند که ملائکه در هر صف به قدری زیاد هستند که فقط تعدادشان را خداوند متعال می‌داند؛ در حالی که یک طرف آن‌ها در مشرق و طرف دیگر در مغرب می‌باشد. پس زمانی که از نماز شب فارغ شود، خداوند به عدد آن‌ها درجه و مقام به آن بنده عطا می‌کند.۱۳
یکی از صحنه‌های زیبا و جذاب، صحنه‌ای است که در آن خالق عظیم متعال به مخلوق و بنده خود مباهات و افتخار می‌کند. طبق روایت از جمله مواردی که خداوند متعال به بنده خود مباهات می‌کند، جایی است که بنده در دل شب برای نماز شب بلند می‌شود و خواب از هر طرف به او رو می‌آورد و چه بسا در سجده نماز خوابش می‌برد. پس خداوند متعال درهای آسمان را باز کرده، به ملائکه می‌فرماید: «به بنده من نگاه کنید که در راه تقرب به من، چه سختی‌هایی را تحمل می‌کند؛ در حالی که من آن را بر او واجب نکرده‌ام؛ ولی او امید دارد که از این راه به سه چیز برسد:
گناهانش بخشیده شود، من به او توجه کنم و رزقش را زیاد کنم. شما را شاهد می‌گیرم که من همه آن‌ها را به او دادم».۱۴
امام صادق علیه السلام فرمود:
از چیزهایی که حضرت حق در مناجات با حضرت موسی بیان کرده این است که فرمود: «ای پسر عمران! دروغ می‌گوید کسی که گمان می‌کند مرا دوست دارد؛ اما هنگامی که شب می‌رسد تا صبح می‌خوابد. آیا هر دوستی علاقه ندارد که با دوست خود خلوت کند. آری ای پسر عمران! من دوستان خود را می‌شناسم. آن‌ها هنگامی که شب فرا می‌رسد، چشم دلشان را بیدار می‌کنم و عقوبتم را در برابر دیدگانشان قرار می‌دهم. با حالت شهود با من حرف می‌زنند و با حس حضور با من سخن می‌گویند».۱۵
نه تنها نماز شب باعث تقرب به خدا و تحصیل معنویت و خیرات اخروی است؛ بلکه تأثیرات مثبتی در جسم انسان گذاشته، تأمین کننده سلامتی جسم نیز هست.
امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید:
شب خیزی، سالم کننده بدن و راضی کننده پروردگار است و انسان را در معرض رحمت الهی قرار می‌دهد.۱۶
حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید:
نماز شب، صورت انسان را زیبا و اخلاق انسان را نیکو می‌کند. بوی انسان را دلنشین و رزق او را زیاد می‌کند. قرض او را برطرف می‌سازد و غم و غصه را از بین می‌برد و بینایی انسان را تقویت می‌کند.۱۷
همچنین حضرت فرمود:
«دروغ می‌گوید کسی که می‌گوید نماز شب می‌خواند و گرسنگی هم می‌کِشد؛ چرا که نماز شب رزق روز را تضمین می‌کند».۱۸
روایت شده است که حضرت حق، به حضرت موسی وحی فرستاد که در تاریکی شب بلند شو و عبادت کن تا قبر تو را باغی از باغ‌های بهشتی قرار دهم.۱۹
یکی از عوامل موفقیت در کارهای روز و احساس راحتی و سبکی، خواندن نماز شب می‌باشد.
چنانچه در روایت آمده است هر گاه انسان نماز شب بخواند، در حالی روزش را شروع می‌کند که روحی آرام و پاک دارد؛ ولی هرگاه بخوابد و شب زنده‌داری نکند با حالت سنگینی و کسالت و سستی، روز خود را به سر می‌برد.۲۰
امام رضا علیه السلام فرمود:
نماز شب را ترک نکنید؛ چرا که بنده‌ای نیست که نماز شب بخواند و در قنوت آن هفتاد مرتبه استغفار بکند؛ مگر اینکه از عذاب قبر و عذاب جهنم امانش دهند و عمرش را طولانی کنند. در رزق و روزی او توسعه دهند. همانا خانه‌‌هایی که در آن نماز شب خوانده شود برای اهل آسمان می‌درخشد؛ همان گونه که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند.۲۱
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «در قسمت سوم هر شب و سرتاسر شب جمعه، خداوند ملکی را به آسمان دنیا می‌فرستد تا از طرف خداوند ندا کند که: آیا درخواست کننده‌ای هست که به او عطا کنم؟ آیا توبه کننده‌ای هست که توبه‌اش را قبول کنم؟ آیا استغفار کننده‌ای هست که او را ببخشم؟ سپس آن ملک پیوسته تا صبح این ندا را می‌دهد و بعد به جایگاه خودش در ملکوت بر می‌گردد».۲۲
امام باقر علیه السلام فرمود: «همانا خداوند بندگان مؤمن خود را که زیاد دعا می‌کنند دوست دارد. پس بر شما باد که در سحر تا طلوع خورشید دعا کنید؛ چرا که آن موقع زمانی است که درهای آسمان باز است و نسیم رحمت الهی می‌وزد. رزق‌ها تقسیم می‌گردد و حوائج بزرگ برآورده می‌شود».۲۳
خداوند متعال آنچنان برای اهل خلوت و انس با خود ارزش قائل است و آن‌ها را محترم می‌دارد که به خاطر وجود ایشان گاهی گناهان یک شهر را نادیده می‌گیرد و عذابشان نمی‌کند.
چنانچه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرماید:
هر گاه خداوند ببیند که اهل یک شهر در گناه کردن زیاده روی می‌کنند؛ اما میان آن‌ها سه نفر مؤمن هست، به مردم آن شهر خطاب می‌کند: «ای اهل معصیت من! اگر میان شما مؤمنینی نبودند که مرا دوست داشته، با نمازشان زمین و مساجد من را آباد کنند و در دل شب به خاطر خوف از من استغفار کنند، هر آینه عذابم را بر شما می‌فرستادم و هیچ اهمیتی هم برایم نداشت که چه می‌شود».۲۴
خلاصه آن‌که نماز شب و سحرخیزی و انس با حضرت حق شاه کلید دنیا و آخرت و شاهراه سعادت و کلید باب نجات است. چنانچه عالم ربانی مرحوم آیت الله سید علی قاضی به علامه طباطبایی رحمه الله می‌فرماید:
«فرزندم! اگر دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، اگر آخرت هم می‌خواهی نماز شب بخوان».۲۵
کمتر عملی است که این همه نتیجه و اثر داشته باشد؛ لذا جا دارد انسان تمام تلاش خود را برای موفق شدن به آن به کار ببندد.
انشاءالله در شماره‌های بعد ادامه راهکارها را مطرح خواهیم کرد.
در ادامة بررسي عوامل زمينه‌ساز موفقيت به نماز شب، به عوامل رفتاري مي‌رسيم:
ب. عوامل و راهکارهاي رفتاري موفقيت به نماز شب
بيدار شدن در موقع سحر، برکات نماز شب را مضاعف مي‌کند و حسّ خوش حضور به محضر الهي را بيشتر براي انسان فراهم مي‌کند. موقع سحر، فضا آرام است و نفس انسان نيز آرامش بيشتري دارد و اشتغالات روزانه او کمتر است. افراد ناصالح و تأثيرگذار در اين ارتباط معنوي نيز خواب هستند؛ لذا خلوت با حضرت حق در لحظات نوراني سحر، آثار صدچنداني دارد؛ اما ما که در ابتداي راه هستيم و رها کردن خواب سحر برايمان سخت است ، در گام نخست، مي‌توانيم از خواندن نماز شب در اول شب شروع کنيم.
آري؛ با توجه به اين‌که از نظر شرعي۲۶، وقت نماز شب از نيمه شب شرعي تا اذان صبح مي‌باشد، مي‌توانيد پيش از خواب، نماز شب خود را بخوانيد و مطمئن باشيد که بسياري از فضايل نماز شب را درک کرده‌ايد. اگر مدتي اين کار را انجام داديد و لذت خلوت با خدا و عبادت او را چشيديد، خيلي راحت‌تر مي‌توانيد براي مناجات سحر هم بيدار شويد. اميد است با استمرار بر نماز شب قبل از خواب، خداوند توفيق سحرخيزي نيز به ما بدهد.
حتي بزرگان و فقها فرموده‌اند: «جواناني که مي‌دانند موفق به خواندن نماز شب در وقت سحر نمي‌شوند، مي‌توانند نماز شب خود را حتي قبل از نيمه شب شرعي -مثلاً بعد از نماز عشا- بخوانند».
امام خميني قدس سره در کتاب تحرير الوسيله مي‌فرمايد:
مسافر و جواني که خوف آن را دارد که نماز شب را در وقتش نتواند بخواند، مي‌تواند نافله شب را قبل از نصف شب بخواند؛ بلکه هر کسي که داراي عذر باشد، مانند پير و کسي که ترس از سرما يا احتلام دارد، مي‌تواند قبل از نصف شب آن را بخواند و سزاوار است که اين افراد، نيت تعجيل نمايند، نه ادا.۲۷
در روايات به قضا نمودن نماز شب سفارش شده است، تا جايي که اهل‌بيت: قضا نمودن نماز شب را از اسرار آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم دانسته‌اند.۲۸
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
إِنَّ اللهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيُبَاهِي مَلَائِكَتَهُ بِالْعَبْدِ يَقْضِي صَلَاةَ اللَّيْلِ بِالنَّهَارِ فَيَقُولُ: «يَا مَلَائِكَتِي انْظُرُوا إِلَى عَبْدِي يَقْضِي مَا لَمْ أَفْتَرِضْهُ عَلَيْهِ أُشْهِدُكُمْ أَنِّي قَدْ غَفَرْتُ لَهُ»؛۲۹
حضرت حق به بنده‌اي که هنگام روز، نماز شبش را قضا مي‌کند، نزد ملائکه مباهات و افتخار مي‌کند و مي‌فرمايد: «اي ملائکه من! به اين بنده نگاه کنيد که چيزي را قضا مي‌کند که براي او واجب نکرده‌ام. شما را شاهد مي‌گيرم که او را بخشيدم».
در روايت ديگري راوي نقل مي‌کند که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: يکي از دوستان صالحتان نزد من از دست خودش شکايت کرد و گفت: « نيت خواندن نماز شب مي‌نمايم؛ اما خواب بر من غلبه مي‌کند تا اين‌که صبح مي‌شود. گاهي يک يا دو ماه پشت سر هم اين اتفاق مي‌افتد و من در روز نماز شبم را قضا مي‌نمايم و بر سنگيني اين عمل صبر مي‌کنم». حضرت در پاسخ فرمود: «اين کار مايه روشني چشم است. و الله! مايه روشني چشم است. به خدا قسم! اين‌طور است».
حضرت اجازه نداد که آن مرد نماز شبش را اول شب بخواند و فرمود: «قضا نمودن نماز شب هنگام روز با فضيلت‌تر از خواندن آن در اول شب، قبل از نيمه است».۳۰
در روايت است که قصد تو براي اين‌که نماز شب را هنگام روز قضا کني، باعث مي‌شود توفيق يابي سحر از خواب بيدار شوي.۳۱
بعد از اين‌که با رعايت نکات قبل، لذت عبادت خدا و خلوت با او براي انسان حاصل شد و سنگيني خواندن نماز شب از بين رفت، انسان آماده مي‌شود تا نماز شب خود را در سحر به جا آورد. البته سفارش ما اين است که اگر برايتان سخت است، اين کار را مرحله‌بندي کنيد؛ مثلاً در ابتدا نماز شب را اول شب بخوانيد؛ ولي سعي کنيد نماز صبح را در اول وقت بخوانيد. ابتدا چند دقيقه‌اي در حياط منزل قدم زده، صداي ملکوتي اذان صبح را بشنويد و بعد، نماز صبح خود را بخوانيد.در نظر داشته باشيد که صِرف بيدار بودن وقت سحر، آثار و برکات دارد؛ هرچند انسان حال عبادت نداشته و فقط بيدار باشد و وضويي بگيرد و چند بار، ذکر و استغفار بگويد. حتي به فرموده بزرگان اگر يک نوشيدني مثل چاي درست کند و بخورد باز هم برخي از فيوضات سحر را درک نموده است.
در مرحله بعد، هشت رکعت نافله شب را پس از نيمه شب بخوانيد و سه رکعت باقيمانده را قبل از اذان صبح بخوانيد.
در مرحله سوم همه نماز شب را به سحر منتقل کنيد. البته هر کس بايد حال و ظرفيت خود را مراعات بکند. چه بسا انساني که قدر عمر و فرصت را خوب مي‌فهمد و با يک اراده، همه اين مراحل را يکي کرده، اهل سحر مي‌شود. از سوي ديگر هستند کساني که به منظور مراعات حال نفس خود، بايد مراحل بيشتر و تدريجي‌تر را براي خود قرار دهند.
نماز شب، عمل عبادي است که از حداقل و حداکثري برخوردار است. چنانچه فقط به حداقل آن اکتفا شود، مي‌توان آن را در ۱۰ تا ۱۵ دقيقه خواند و اگر به مستحبات کامل آن عمل شود، چه بسا زمان بيشتري نياز داشته باشد. مثل اين‌که مستحب است براي چهل مؤمن دعا کرد و سيصد بار «العفو» گفت و دعاهاي مخصوص ميان رکعات را خواند.۳۲
براي مبتدي‌ها سفارش مي‌شود در شب‌هاي اول به حداقل اکتفا کرده، آرام آرام مستحبات ديگر را به آن بيفزايند. در نظر داشته باشيد که لازم است انسان در اين‌گونه امور، نه تنبلي بي‌مورد کند و نه خستگي و فشار زياد متحمل شود. طبق دستور اهل‌بيت:، بايد با نفس مدارا کرد.
حتي اگر حال نداريد، در شب‌هاي اول، فقط سه رکعت آخر را که فضيلت بيشتري دارد بخوانيد. يا اگر خسته هستيد مي‌توانيد همه يا بخشي از نماز شب را نشسته بخوانيد. شايان ذکر است که در اغلب نمازهاي مستحبي از جمله نماز شب، مي‌توان به خواندن حمد (بدون سوره) اکتفا نمود.۳۳
تذکر: در عين اين‌که بايد رعايت ناتواني نفس را نمود و در ابتدا به حداقل‌ها اکتفا کرد؛ اما بايد ببينيم ما را چه شده که حاضريم ساعت‌ها مشغول وقت گذراني‌ها و سرگرمي‌هاي گوناگون باشيم؛ اما نمي‌توانيم دقايقي با حضرت رب الارباب و خالقمان خلوت کنيم. عظيم‌ترين و زيباترين واقعيت عالم که همه عظمت‌ها و زيبايي‌ها، پرتويي از عظمت و زيبايي اوست ما را به همنشيني با خود فراخوانده است؛ اما ما به دعوت او بي اعتنايي مي‌کنيم. بايد به اين خسران و بيچارگي گريست.
به هر حال وقتي انسان از خواب بيدار مي‌شود، خواب آلوده و کسل است و نشاط ندارد؛ لذا بزرگان اهل معنا سفارش مي‌نموده‌اند که وقت سحر نوشيدني گرم يا ميوه و چيزي که مورد علاقه‌تان است ميل نماييد تا قوايتان تجديد شده، نشاط پيدا کنيد.
استفاده از آب سرد براي وضو و قدم زدن و نفس عميق کشيدن در فضاي باز هم تأثير زيادي در برطرف کردن کسالت و خواب آلودگي دارد. امام صادق علیه السلام فرمود:
وقتي براي نماز شب بلند شديد، مسواک بزنيد و سپس وضو بگيريد و خود را به عطريات معطر نماييد که پيامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «دو رکعت نمازي که شخص با عطر بخواند، از هفتاد رکعت نماز بدون عطر بهتر است». ۳۴
بدن انسان، به استراحت نياز دارد و تا وقتي به اندازه مورد نياز استراحت نکند، نمي‌تواند به راحتي از بستر خواب برخيزد؛ لذا بر انسان مؤمني که مشتاق است اهل سحر شود و ساعتي قبل از اذان بيدار شود، لازم است که ابتداي شب به استراحت بپردازد.
اين‌که ما تا ساعات پاياني شب بيدار باشيم و بخواهيم براي سحر به راحتي بيدار شويم، انتظار بجايي نيست. پزشکان متخصص گفته‌اند:۳۵«يک ساعت خواب قبل از نيمه شب، معادل چند ساعت خواب بعد از نيمه شب و تأمين کننده نياز انسان است».
يکي از اموري که اشتياق و رغبت انسان را به امور معنوي زياد مي‌کند، مطالعه حالات و کلمات و زندگي‌نامه بزرگان و علماي رباني است. وقتي انسان اين آثار را مطالعه مي‌کند، آرامش معنوي را در حيات بزرگان مي‌بيند و براي تحصيل آن تحريک مي‌شود.
در حالات مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطاء كه از بزرگان علما در قرن سيزدهم و ساكن نجف اشرف بوده، آمده است:
در يكي از شب‌ها كه براي «تهجّد» برخاست، فرزند جوانش را از خواب بيدار كرد و فرمود: «برخيز تا به حرم مطّهر مشرّف شده، در آنجا نماز بخوانيم». فرزند جوان كه برخاستن از خواب در آن ساعت شب برايش دشوار بود، در مقام اعتذار برآمد و گفت: «فعلاً مهيّا نيستم. شما منتظر من نشويد. بعد مشرّف مي‌شوم». فرمود: «نه؛ من اينجا ايستاده‌ام؛ برخيز مهيّا شو كه با هم برويم».
آقازاده، به ناچار از جا برخاست و وضو ساخت و با هم به راه افتادند. كنار درب صحن مطّهر كه رسيدند، آنجا مرد فقيري را ديدند نشسته و دست درخواست باز كرده است. آن عالم بزرگوار ايستاده و رو به فرزندش فرمود: «اين شخص در اين وقت شب، براي چه اينجا نشسته است؟» گفت: «براي تكدّي از مردم». فرمود: «آيا چه مقدار ممكن است از رهگذران، عايد او گردد؟». گفت: «احتمالاً مقداري ناچيز».
فرمود: «درست فكر كن ببين، اين آدم براي يك مبلغ بسيار اندك كم ارزش دنيا آن هم محتمل، در اين وقت شب از خواب و آسايش خود دست برداشته و آمده در اين گوشه نشسته و دست تذلّل به سوي مردم باز كرده است. آيا تو به اندازه اين شخص، به وعده‌هاي خدا درباره شب خيزان و متهجّدان اعتماد نداري كه فرموده است:
احدي نمي‌داند كه به پاداش عملشان، چه چشم روشني‌ها براي آنان ذخيره گرديده است؟۳۶
گفته‌اند آن فرزند جوان، از شنيدن اين گفتار، آن چنان تنبّه يافت كه تا آخر عمر از شرف و سعادت بيداري آخر شب برخوردار بود و نماز شبش ترك نشد.
آري؛ وقتي ببينيم بزرگان، اگر يک شب به سحرخيزي موفق نمي‌شده‌اند، هنگام روز، گريان و نالان بوده‌اند، وقتي ببينيم که همه برنامه‌هاي زندگي را با ساعت خلوت با حق تنظيم مي‌کرده‌اند و اولويت اول زندگيشان، خلوت با حضرت حق بوده است، وقتي بخوانيم که بزرگان ما در شب‌هاي زمستان تا سه ساعت با خداي خود خلوت مي‌نموده‌اند و… آن‌گاه مي‌فهميم که چقدر عقب هستيم و بايد هر چه زودتر خود را به قافله اهل سحر و مقيمان درگاه حضرت حق برسانيم.
براي دست‌يابي به اين مطالب، مطالعه و انس با کتاب‌هاي زير را سفارش مي‌کنيم.
براي تبرک و تکميل اين نوشتار و اميد به تأثيرگذاري آن در نويسنده و خواننده، فرازهايي از سخنان عارف فرزانه و عالم رباني حضرت آيت الله ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي رحمه الله را ذکر مي نمايم:
اى انسان مسكين! مگر تو همانى نيستى كه در مصاحبت با اشراف دنيا پيش‌دستى مى‌نمودى و تمام سعى و تلاش خود را در اين رابطه به كار مى‌گرفتى؛ بلكه براى هم صحبت و همنشين شدن با آن‌ها مال و آسايش خود را بذل مى‌كردى؛ بلكه از اين بالاتر، براى افتخار همنشينى با سلطان زمان خود، خطر مرگ را هم مى‌پذيرفتى؟! پس كجايى اى مسكين كه طالب تحصيل شرف هستى؛ در حالى كه خون دلت را در تشرف به صحبت سلاطين نثار مى‌كنى. پس اين سستى و تسامح در اجابت دعوت سلطان حقيقى چيست؟! آن سلطان حقيقى كه سلطنت همه سلاطين و پادشاهان با ذره‌اى از سلطنت عظيم او قابل قياس نيست؛ بلكه هر سلطنت و سلطه‌اى كه در مخلوقات عالم مشاهده مى‌شود، همه آن‌ها اثرى است از آثار سلطنت عظيم خداوند متعال و سايه‌اى است از سايه‌هاى سلطنت بلند مرتبه حضرت حق.
علاوه بر آن، خداوند متعال، ولى نعمت تو است. نعمتهايى كه تو قدرت و توان شمارش آن‌ها را ندارى، بلكه احدى از مخلوقات الهى توان شمارش آن‌ها را ندارد!
پس چقدر در خسران و زيانى در اين معامله‌اى كه با سلطان حقيقى بزرگ انجام مى‌دهى و در حق او كوتاهى مى‌نمايى؟!۳۷
خواب ماندن از مثل امرى به اين بزرگى، غالبا غير ممكن است. آيا طالبان اين دنيا را نمى‌بينى كه اگر يكى از آن‌ها را سلطان وقت به خلوت فرا خواند؛ گر چه وقت ملاقات با او را دل شب قرار دهد، او به خواب نخواهد ماند؛ بلكه آن شب را از ترس اينكه مبادا خواب بماند، پيوسته بيدار و به فكر مجلس سلطان و صحبت با او خواهد بود. و تو اگر به احوال خويش تأمل كنى، به يقين خواهى ديد كه اگر احتمال دهى كه كسى نيمه شب مبلغ قابل توجهى پول برايت خواهد آورد، از شوق دست يابى به آن مال و ترس اينكه مبادا به واسطه خواب از دستت برود، قدرت بر خوابيدن نخواهى داشت.
از همه اين‌ها گذشته، اگر واقعاً از اين خوف دارى كه به خواب بمانى مى‌توانى نزد كسى كه تو را به وقت نماز بيدار كند بخوابى تا اينكه خود، عادت كنى و خلاصه كلام اينكه اگر خواب، مانع دست يابى به اين فضيلت عظمى شود، خوارى و ذلتى است كه مثلش در اين دنيا نيست.۳۸
ادامه عوامل زمينه‌ساز و همچنين عوامل زمينه‌سوز در شماره بعد خواهد آمد؛ انشاءالله.
ادامه دارد…
یکی از اموری که انسان را برای بیداری شب آماده می‌کند، رعایت آداب عبادی پیش از خواب است. در این زمینه، عالم ربانی، آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی; می‌فرماید:
چون حالات اول شب در توفيق آخر شب مؤثر است، لذا سزاوار است انسانى كه قصد تهجد دارد، بر وظايف و آداب خوابيدن مواظبت داشته باشد، تا توفيق قيام براى نماز شب نصيبش شود. و با طهارت و ياد خدا به بستر رود، و از ادعيه و اذكارى كه در اين مورد رسيده غفلت نكند. و روح و نفس و قلب و قالب و تمام امور خود را به خدا بسپارد و به زبان حال بگويد: به سوى خدا مي‌روم.
و اما وظايفى كه براى هنگام خواب در روايات آمده است بسيار است؛ از آن جمله گفتن بسم الله در ابتداى ورود به بستر و قرائت آيه شريفه «آمن الرسول…» در دل.
سپس تسبيح حضرت زهرا علیها السلام و پس از آن سه مرتبه قرائت سوره حمد و توحيد، يا يازده مرتبه و… و استغفار نمايد و تسبيحات اربعه بر زبان آورد بر پيامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم و آل آن بزرگوار و بر انبيای گذشته علیهم السلام درود فرستد.
و چون به بستر رود، بر طرف راست و رو به قبله –همان‌گونه كه ميت را در قبر مى‌نهند- بخوابد. و ذكر خدا بر لب داشته و به ياد او باشد تا در همين حال خواب بر او غلبه كند. اگر بدين‌گونه بخوابد، خوابش هم عبادت خواهد بود؛… بلكه چنين خوابى به مراتب از بيدارى غافلان بهتر و والاتر است و اگر بدين نحو به خواب رود، اميد است كه خداوند بر او به بعضى از كرامات و بشارات خاص به رؤيا و غير آن منت نهد.
خدا را گواه مى‌گيرم كه افرادى را مى‌شناسم كه در خواب به زيارت بعضى از ائمه علیهم السلام نائل شده و از معارف جليله و اسرار خفيه‌اى از آن‌ها سؤال نموده و جواب دريافت کرده است.۳۹
البته رعایت ظرفیت در مواردی که آن مرحوم سفارش کرده، بسیار مورد تأکید است.
چنانکه در نوشتار قبل گفتیم، از دید بزرگان، توفیق نماز شب به طور مداوم، تاج کرامتی است که خداوند متعال بر سر برخی بندگان خود می‌گذارد؛ از این رو جا دارد انسان برای به دست آوردن چنین تاجی همواره به درگاه خدا دعا و التماس کند. در دعاهای رسیده از امامان معصوم علیهم السلام می‌بینیم که از حضرت حق درخواست می‌کنند توفیق ذکر و خلوت و انس و سحرخیزی به ایشان عطا شود.
برای توفیق بیداری سحر، خواندن دعاهای زیر از اهل‌بیت علیهم السلام نقل شده است:
الف. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: هر کس می‌خواهد در شب برای عبادت بلند شود، هنگامی که به بستر خواب می‌رود این دعا را بخواند:
اللَّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّی مَكْرَكَ وَ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ وَ لَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْغَافِلِينَ أَقُومُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ سَاعَةَ كَذَا وَ كَذَا؛۴۰
خدایا! مکر و جزایت را شامل حال من نکن و ذکرت را از یاد من مبر و مرا از غافلین قرار مده. ان‌شاء الله ساعت فلان(هر ساعتی که در نظر دارد از خواب بیدار شود را در اینجا ذکر می‌کند) از خواب بیدار می‌شوم.
هر کس این دعا را بخواند، حضرت حق ملکی را مأمور می‌نماید تا در ساعت مورد نظر، او را بیدار کند.
ب. در کتاب ارشاد القلوب نیز خواندن این دعا سفارش شده است:
اللَّهُمَّ ابْعَثْنِي مِنْ مَضْجَعِي لِذِكْرِكَ وَ شُكْرِكَ وَ صَلَوَاتِكَ وَ اسْتِغْفَارِكَ وَ تِلَاوَةِ كِتَابِكَ وَ حُسْنِ عِبَادَتِكَ يَا أرْحَمَ الرَّاحِمِينَ؛۴۱
خدایا! مرا برای ذکر و شکر و فرستادن صلوات و استغفار و تلاوت کتابت و انجام عبادت نیکو از بسترم بلند نما، ای مهربان ترین مهربانان!
همچنین سزاوار است که انسان در مواقع استجابت دعا و به هنگام حضور در حرم اهل بیت و… یکی از حوائج و خواسته هایش توفیق سحرخیزی باشد.
نوع و زمان و میزان تغذیه هر فرد هنگام شب و دیگر اوقات می تواند در راحت یا سخت بیدار شدن از خواب و نشاط بعد از خواب، تأثیرگذار باشد.
با توجه به اینکه هر شخصی دارای مزاجی می‌باشد، باید با اطلاع از قواعد مربوط که در برخی مقالات نشریه خلق به آن‌ها پردخته شده، زمینه را برای راحت بیدار شدن فراهم کرد؛ مثلاً غذاهای سرد و مرطوب مانند ماست، شیر و خیار و… خواب‌آور هستند؛ لذا لازم است کسانی که مزاج مرطوب، به ویژه سرد دارند، از خوردن این نوع غذاها پرهیز کنند یا به همراه آن‌ها کمی خرما یا عسل مصرف کنند.
همچنین مطلوب است که میان صرف شام و ساعت خواب، فاصله باشد، تا هم خواب راحت‌تری داشته باشید و هم راحت‌تر هم برای سحر بیدار شوید.
مقدار غذا هم در این بحث مؤثر است. اگر هنگام شب غذای سبک و به مقدار کم مصرف شود، زود هضم می‌شود و انسان راحت‌تر از خواب بیدار می‌گردد.
یکی از اموری که می‌تواند در موفق شدن ما به نماز شب تأثیر زیادی بگذارد، بهره‌مند شدن از نَفَس بزرگان است. یکی از الطافی که حضرت حق به بندگان و اولیای خود می‌کند این است که در کلامشان تأثیر می‌گذارد و به اصطلاح، صاحب نَفَس می‌شوند.
بسیار شایسته است که انسان برای حل مشکلاتش، خود را در معرض این نسیم‌های رحمانی قرار دهد؛ یعنی در جلسات این بزرگان شرکت کند و اگر برایش ممکن نبود حداقل صدایشان را گوش دهد یا کتابشان را بخواند، تا سریع‌تر و بهتر مراحل رشد اخلاقی را طی کند. البته با زیاد شدن مدعیان دروغین عرفان و معرفت، رعایت احتیاط در این باره لازم است.
دوم. عوامل زمینه‌سوز
برای رسیدن به هدف مورد نظر خود، باید دو کار انجام دهیم. یکی اینکه امور زمینه‌ساز رسیدن به هدف مورد نظر را تحصیل کنیم و دیگر اینکه از اموری که مانع رسیدن به هدف مورد نظر هستند، بپرهیزیم، وگرنه رسیدن به هدف مطلوب، سخت یا غیر ممکن می‌شود.
نماز شب و سحرخیزی هم از این قاعده مستثنا نیست؛ لذا پس از ذکر عوامل زمینه‌ساز، اکنون به عوامل زمینه‌سوز و موانع توفیق نماز شب می‌پردازیم:
حریم سحر، حریم قدس و طهارت است. سحر، محفل انس و شهود و استفاده از طعام‌های بهشتی است. طبیعی است که حضرت حق، افرادی را که اهل مخالفت و معصیت او هستند به این مهمانی ویژه راه ندهد. در روایات آمده است فردی به حضرت امیر علیه السلام عرض کرد: «توفیق سحرخیزی و نماز شب ندارم». امیر عارفان و سر سلسله اهل سحر فرمود: «تو مردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است».۴۲
از حضرت صادق علیه السلام نقل شده است:
انسان، گناه می‌کند و به سبب آن از نماز شب محروم می‌شود. همانا عمل بد در صاحبش تأثیرگذارتر است از تأثیر چاقو در گوشت.۴۳
یعنی گناه، بلافاصله تأثیر خود را در روح و نفس و تقدیرات انسان می‌گذارد؛ بنابراین باید به ترک گناه اهتمام ویژه داشت و اگر گناهی صورت گرفت، فوری توبه و استغفار نمود، تا آثار آن، ما را زمین گیر نکند. بنابر آنچه در روایات آمده است، در میان گناهان، دروغ‌گویی و نگاه به نامحرم در بی‌توفیقی برای نماز شب، تأثیرگذارترند.۴۴
حضرت عیسی علیه السلام خطاب به قوم خویش می‌فرماید:
اي بني اسرائيل! زياد نخوريد. همانا كسي كه زياد بخورد، بسيار مي‌خوابد و كسي كه زياد بخوابد، نماز كمتر به جا آورد و كسي كه نماز كمتر بخواند، از غافلان نوشته خواهد شد.۴۵
و حضرت علی علیه السلام می‌فرماید:
در سه چیز با وجود سه چیز طمع مکن:
۱٫ در بیداری شب با پرخوردن
۲٫ در نور صورت با خوابیدن در سرتاسر شب
۳٫ در امان ماندن در دنیا با همنشینی با فاسقان و گنهکاران.۴۶
اگر انسان عاشق مظاهر دنیوی شود و همه آرزویش رسیدن به مال و اموال دنیوی باشد، لذت عبادت را درک نمی‌کند و نمی‌تواند به شب‌زنده‌داری و توفیق درک سحر، میل داشته باشد. در روایت از حضرت عیسی علیه السلام نقل شده است:
همچنان که بیمار، غذاهای لذیذ را مصرف می‌کند و به دلیل شدت درد و بیماری، لذت آن را نمی‌چشد، فردی که عاشق دنیاست هم لذتی از عبادت نمی‌چشد.۴۷
نکات پایانی
خداوند متعال مى‌فرمايد: من مصالح بندگانم را بهتر می‌‌دانم؛ گاهی بندهاى از خواب و رخت‌خواب لذيذش برمى‌خيزد و خود را در عبادتم به زحمت مى‌اندازد؛ اما من يكى، دو شب، خواب را بر او مسلط مى‌كنم تا او را [در دين و اخلاص] باقى نگه دارم؛ در نتيجه مى‌خوابد [و موفق به نماز شب نمى‌گردد] و آن‌گاه كه بيدار مى‌شود، بر نفس خود غضبناك است و از او خرده مى‌گيرد. اگر من او را در انجام عبادتم آزاد مى‌گذاشتم، او را عُجب و غرور فرا مى‌گرفت و كارى مى‌كرد كه هلاكتش در آن بود؛ كه گمان مى‌برد بر تمام بندگان من فائق آمده و در عبادتم كوتاهى نكرده است و خلاصه از من دور مى‌شد؛ در حالی که گمان می‌کرد به من نزديك شده است.۴۸
صرف کنار گذاشتن خواب و جدا شدن از بستر، ارزشمند است. چنانچه حضرت حق در قرآن از میان همه کارهایی که اهل سحر می‌کنند، همین مرحله را برجسته کرده و فرموده است:
تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون؛۵۰
پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور مى‌شود [و به پا مى‌خيزند و رو به درگاه خدا مى‌آورند] و پروردگار خود را با بيم و اميد مى‌خوانند و از آنچه به آنان روزى داده‌ايم، انفاق مى‌كنند.
حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:
مَنْ أرَادَ شَيْئاً مِنْ قِيَامِ اللَّيْلِ فَغَلَبَتْهُ عَيْنَاهُ حَتَّى يُصْبِحَ كَانَ نَوْمُهُ صَدَقَةً مِنَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ يُتَمِّمُ اللَّهُ قِيَامَ لَيْلَتِهِ؛۵۱
هر کس اراده کند که مقداری از شب را برای عبادت بیدار شود؛ ولی تا صبح خوابش ببرد، خواب او صدقه شمرده می‌شود و شب بیداری او را تمام می‌کند.
یعنی ثواب نماز شب را به او عنایت می‌کند و از فضیلت نماز شب بی‌بهره نمی‌ماند.
بسياري از جوانانِ علاقه‌مند گمان مي‌كنند با اِعمال فشار چند روزه يا حتی چند ماهه بر خود مي‌توانند عادات نامطلوب خود را ترك كنند. اين عده نمي‌دانند كه به حكم «خوپذير است نفس انساني»، عادات خوب يا بد، در عميق‌ترين لايه‌هاي شخصيت و وجود آدمي جاي دارد و تغيير آن نيازمند صرف وقتي قابل توجه است. به قول سعدی شیرازی:
###سعدي به روزگاران، مهري نشسته بر دل #بيرون نمي‌توان كرد الاّ به روزگاران##
حضرت آیت الله ملکی تبریزی رحمه الله در این باره می فرماید:
كسانى كه خواب را بر نماز شب ترجيح می‌دهند، چند دسته هستند؛ دسته‌اى از آن‌ها كسانى هستند كه اول شب را به شب نشينى و بيهودگى به نيمه مى‌رسانند و به غيبت مؤمنان و آنچه كه از آن نهى شده، وقت خود را تلف مى‌كنند، و معده خود را تا به حلقوم از خوردنى‌ها پر مى‌كنند، و سپس در بستر نرم و مكان راحتى به خواب مي‌روند. چنين خوابيده‌اى مسلماً براى نماز شب بيدار نخواهد شد؛ چرا كه او از ابتداى شب، اسباب خواب را فراهم مى‌كرد؛ زيرا پرخورى، سبب بخار معده و سستى مى‌شود و آن هم موجب خواب زياد است. همچنين معصيت در اول شب از اسباب خواب در آخر شب است.
همين‌طور بستر نرم و راحت، موجب زيادى خواب و سنگينى آن مي‌شود.
چنين كسى اگر بيدار نشدن را بهانه كند، عذرش مردود خواهد بود. مَثَل چنين كسى، مَثل كسى است كه دوایى كه موجب زايل شدن عقل است در وقت نماز بياشامد و سپس عذر بياورد كه در وقت نماز، بهوش نبوده است.۵۲
پی‌نوشت‌ها
<Čeprav je to morda dobra zamisel za ekipe, ki so na tem območju, se velikokrat zgodi, da pridejo ekipe, ki želijo prodati oglasni prostor, iz lekarnaena.com mesta; ko je v programu navedenih več lekarn, stranke običajno obiščejo tisto, ki je bližje. Zdaj je pozorna na to, kje ekipa igra in kako bo oglas prikaz >
این مطلب بدون برچسب می باشد.
تمامی حقوق این سایت برای بنیاد علمی فرهنگی هاد محفوظ است.
