عواملی که باعث ضعیف شدن اراده انسان می شود فراوانند؛ در این نوشتار  برخی از این عوامل را توضیح می دهیم:
۱٫ توجه بيش از حد به اميال نفساني
توجه به نيازهاي جسمي و روحي، امري لازم است و بدون آن، مشکلات فراواني گريبان‌گير انسان می‌شود؛ اما مهم، رعايت كردن حد و اندازه پاسخگويي است.
اگر پاسخگويي به نيازها، فراتر از نياز واقعي باشد، باعث آفت‌هاي فراواني می‌شود كه ضعيف شدن اراده انسان، از آن جمله است. اميرالمؤمنين علیه السلام می‌فرماید:
هر کس هواي نفسش قوي شود، عزم و ارادهاش ضعيف خواهد شد.^۱
خواب، نياز آدمي است؛ اما خواب بيش از اندازه، دين و دنياي آدمي را خراب می‌کند^۲ و باعث از دست رفتن اموري می‌شود که در طول روز، امکان جبران آن‌ها نيست.^۳
خوراک و طعام نياز انسان است؛ اما زياده‌روي در استفاده از خوراکي‌ها و نوشيدني‌ها، باعث ضررهاي زيادي می‌شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
إِيَّاكُمْ وَ فُضُولَ المَطْعَمِ فَإِنَّهُ يَسُمُّ الْقَلْبَ بِالْفَضْلَةِ وَ يُبْطِئُ بِالْجَوَارِحِ عَنِ الطَّاعَةِ وَ يُصِمُّ الْهِمَمَ عَنْ سِمَاعِ الْمَوْعِظَة؛^۴
از خوردن بيش از حد بپرهيزيد که آن، دل را سخت می‌کند و اعضاي بدن را در اطاعت خدا تنبل می‌کند و گوش همت‌ها را از شنيدن پند و اندرز، کر مي‌نمايد.

اطاعت از شهوات، آدمي را مانند اسيري می‌کند که پيوسته بي چون و چرا به دنبالش مي‌دود.^۵ از طرفي، رشد و تعالي و قوت اراده انسان در اين است که با شهوت خود مخالفت کند.^۶
اگر مي‌خواهيم دچار ضعف اراده نشويم، بايد در پاسخگويي به نيازها و اميال، حد اعتدال را رعايت نموده و با زياده‌خواهي‌هاي نفس، مخالفت کنيم، تا از آفات فراوان آن -از جمله ضعيف شدن اراده- در امان بمانيم.
۲٫ كم كاري
کارها از نظر سختي و آساني متفاوتند، از طرفي اراده نيز داراي درجات متعدد است. هيچ انساني را نمي‌توان يافت که براي هيچ کار خيري اراده نداشته باشد. هر يک از ما براي انجام برخي کارها ارادهاي داريم که همان، مي‌تواند نقطه شروع تقويت اراده باشد. هر اندازه به آنچه می‌توانيم و آن را اراده داريم، عمل کنيم، اراده ما براي کارهايي که تا به حال نمی‌توانسته‌ايم، تقويت می‌شود. حضرت علي علیه السلام می‌فرماید:
من يعمل يزدد قوة. من يقصر في العمل يزدد فترة؛^۷
هر کس عمل کند، قوت او زيادتر می‌شود و هر کس در عمل، کوتاهي کند، سستي و تنبلي او فزوني مي‌يابد.
پس يکي از عوامل ضعيف کننده اراده، کوتاهي در اموري است که توان انجام آن را داريم. از همين سستي‌ها است که ناتواني و تنبلي و کسالت در وجود ما نهادينه می‌شود^۸ و غم و اندوه را به ارمغان مي‌آورد.^۹
از کارهاي کوچک شروع کنيد و بر انجام آن‌ها مداومت داشته باشيد، تا به کارهاي بزرگ موفق شويد. چنانچه در روايات اهل‌بیت علیهم السلام بر اين نکته تأکيد شده است.^۱۰
۳٫ موسيقي
از نظر فقهي، موسيقي مطرب با شرايط خاص خود حرام است و آثار مخرب فراواني دارد؛ ولي دربارة موسيقي مجاز نيز لازم به يادآوري است که انس با اين نوع موسيقي، باعث پرورش قوة خيال می‌شود و خيال‌بافي در شخص، جايگزين واقع‌گرايي و تعقل می‌شود و از طرفي موجب تضعيف اراده می‌شود.
امام خميني قدس سره می‌فرماید:
استاد معظم ما -دام ظله- مي‌فرمودند: «بيشتر از هرچه، گوش کردن به تغنيات [=موسيقي‌ها و صداهاي غنايي] سلب اراده و عزم از انسان می‌کند».^۱۱
موسيقي از اموري است که ممکن است بر حسب طبع، خوشايند باشد؛ ولي مطمئناً انسان را از جديت بيرون می‌کند و به يک مطلب هزل مي‌کشاند. جواني که عادت کرد چند ساعت را در روز با موسيقي باشد، از مسايل زندگي و از مسايل جدي به طور کلي غافل می‌شود و به آن، معتاد مي‌گردد.^۱۲
امير مؤمنان علي علیه السلام می‌فرماید:
مؤمن از لهو [مانند موسيقي] به دور است و با جديت و تلاش، همراه مي‌باشد.^۱۳
کسي که به بازي‌ها اشتياق فراوان داشته باشد و به لهو و سرگرمي‌ها [مانند موسيقي] حرص داشته باشد، هيچ‌گاه تعقل نخواهد کرد.^۱۴
دانشمند معروف، الکسيس کارل در کتاب راه و رسم زندگي چنين مي‌نويسد:
راديو و سينما و ورزش هاي نامناسب، روحيه فرزندان را فلج می‌کنند. تجربه نيز ثابت کرده است اشخاصي که زياد سرگرم موسيقي هستند، اغلب افراد بي‌اراده و مسامحه‌کار و در مقام تعقل و تفکر، راکد و ضعيف هستند و پيشرفت چشم‌گيري در زندگي ندارند.
۴٫٫محيط نامناسب
گاهي انسان با افرادي همنشين است که همه اهل هوي، هوس، خوش‌گذراني، سستي و تنبلي هستند. مجالست با چنين افرادي، قطعاً انسان را سست، تنبل و بي‌اراده می‌کند.
با کساني رفاقت کنيد که داراي هدف، برنامه و جديت هستند و تلاش و فعاليت روزانه قابل قبولي دارند. با کساني نشست و برخاست کنيد که براي وقت خود و شما ارزش قائل هستند و از شما، موفق‌تر باشند، تا در شما هم انگيزه و اراده قوي بيافرينند.
حواريون از حضرت عيسي علیه السلام پرسيدند: «با چه کسي نشست و برخاست کنيم؟» فرمود:
با کسي که ديدنش شما را به ياد خدا بيندازد و گفتارش بر علم شما بيفزايد و رفتار و عملش شما را به آخرت ترغيب کند.^۱۵
يکي از مصاديق ديگر محيط نامناسب محيطي است که در آن به شما «نتوانستن» را تلقين می‌کنند. دائماً به شما با روش‌هاي مختلف گوشزد می‌کنند که نمی‌تواني و توانايي‌هاي شما را ناديده مي‌گيرند و به شما فرصت و جرأت بروز توانايي‌هايتان را نمي‌دهند. از اين محيط‌ها هم بايد پرهيز کرد.
۵٫ تلقين‌هاي منفي
از عوامل مؤثر ديگر در تضعيف اراده، تلقين به نفس است که «اراده من ضعيف است. من ناتوان و کوچک هستم». با توجه به مباحث قبل، به اين نتيجه مي‌رسيم که ما بي‌اراده نيستيم؛ بلکه اراده انجام برخي کارها را داريم و اراده انجام برخي امور را نداريم، پس هرگز نگوييد: من ضعف اراده دارم.
يکي از وظايف پدران، مادران و اوليا و معلمان، القاي روحيه «توانستن» به فرزندان و آينده‌سازان است. چه جفايي به فرزندان خود می‌کنند، پدر و مادراني که اجازه کوچک‌ترين خودنمايي و تحرک و جسارت را به فرزندان خود نمي‌دهند؛ هر گاه که فرزند می‌خواهد کاري بکند و خودي نشان دهد، چه بسا با دلسوزي نابجا اجازه انجام آن کار را نمي‌دهند. بايد به فرزندانمان انجام کارهايي را که در حد توان آن‌ها است، اجازه بدهيم؛ هرچند هزينه و خسارت احتمالي هم داشته باشد. با اين کار، اعتماد به نفس، جرأت و جسارت مثبت و اراده در فرزندانمان تقويت می‌شود.
اگر «من می‌توانم» را به طور معقول در وجود فرزندانمان نهادينه کنيم، يكي از بهترين گنجينه‌ها را به آن‌ها ارمغان داده‌ايم.

۶٫ کم همتي
يکي از عواملي که اراده انسان را ضعيف می‌کند، کم همتي است. انسان‌هاي کم همت، انگيزهاي براي کار و تلاش و فعاليت ندارند و اراده‌شان تحريک نمی‌شود. حضرت علي علیه السلام می‌فرماید:
هيچ چيز به اندازة همت، انسان را بلند نمی‌کند و هيچ چيز هم به اندازه شهوت راني، او را خوار و پست نمي‌نمايد.^۱۶ شجاعت افراد، به اندازه همت ايشان است.^۱۷
وجود اهداف و مقاصد ارزشمند و بلند، اراده انسان را تحريک می‌کند و زندگي او را جهت می‌دهد؛ پس سعي کنيد در زندگي خود، اهداف معنوي، علمي، اجتماعي و خانوادگي متعدد، منتهي در يک راستا داشته باشيد.
۷٫ آرمان گرايي افراطي
يکي از عواملي که در رشد انسان تأثير بسزايي دارد، نگاه به افق‌هاي بلند و آرمان‌گرايي و راضي نبودن به وضع فعلي است. انسان‌هايي که به وضع معنوي و روحي و علمي خود قانع هستند و آرماني را دنبال نمی‌کنند، هميشه ايستا و راکد هستند و چه بسا به عقب هم برگردند.
اما اگر همين آرمان گرايي، شکل افراطي به خود بگيرد و انسان، افق‌هايي را در نظر بگيرد که از توان او خارج است و در راستاي آن حرکت کند، موجب شکست و احساس ناتواني و باعث احساس ضعف اراده می‌شود. پس آرمان‌گرايي معقول و متناسب با ظرفيت و توان، مفيد و سازنده است.
پس حتماً آرماني را در نظر داشته باشيد؛ اما آن آرمان بايد متناسب با توان و ظرفيت و قابل دسترسي باشد و براي رسيدن به آن آرمان و هدف برنامه‌ريزي داشته باشيد، به عنوان مثال اهداف کلان را به اهداف کوچک‌تر و جزئي تبديل کنيد و رسيدن به آن هدف کلان را چند مرحله‌اي کنيد. با رسيدن به هر مرحله، احساس پيروزي را به خود هديه دهيد، تا در نهايت، به آن هدف كلان برسيد؛ مثلاً اگر در نظر داريد به کمال معنوي برسيد و هر لحظه به ياد حق تعالي باشيد تلاش براي رسيدن به آن را در چند مرحله تعريف کنيد، مانند نماز اول وقت، انس روزانه با قرآن، خواندن نماز شب و گفتن برخي اذکار که در روايات وارد شده است، تا کم کم به آن هدف بلند برسيد.
۸٫ ترس و نبود اعتماد به نفس
از عوامل مهم ديگر، تضعيف کننده اراده، ترس و نبود اعتماد به نفس در افراد است. ترس از شکست، ترس از سرزنش و تحقير ديگران، ترس از ضرر و… عواملي هستند که جرأت و جسارت و در نهايت، اراده را از انسان سلب می‌کنند.
درمان اين مشکل بزرگ، خلوص نيت است. اگر کاري را که مي‌کنيد، براي خدا باشد و با بررسي و مشورت و تدبير لازم، همراه باشد، مهم نيست که موفق مي‌شويد يا نه. اگر شکست هم بخوريد، خداوند، شما را به سبب سعي و تلاش‌تان پيروز محسوب می‌کند؛ همان‌گونه که دربارة مجتهد و اجتهاد مي‌فرمايند:
مجتهد، اگر در اجتهادش درست عمل کرد، دو اجر دارد و اگر ناخودآگاه اشتباه کرد، يک اجر دارد.^۱۸
حضرت علي علیه السلام هم می‌فرماید:
لَا تَخَافُوا فِي اللهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ يَكْفِكُمْ مَنْ أَرَادَكُمْ وَ بَغَى عَلَيْكُمْ؛^۱۹
در راه خدا از ملامت و سرزنش ديگران نترسيد که خداوند شما را برابر کساني که اذيت شما را قصد دارند، کفايت خواهد نمود.
در نظر داشته باشيد که ترس، يک عيب و کاستي^۲۰ و آفت است^۲۱ و منشأ آن، سوء ظن به خداوند است^۲۲ و از عجز نفس و ضعف يقين سرچشمه مي‌گيرد.^۲۳
در طرف مقابل، اصل و ريشه قوت قلب و شجاعت، توکل بر خداوند متعال است.^۲۴
پس براي خدا و با توکل بر قدرت بي‌انتهاي او و فقط براي انجام وظيفه، قدم برداريد و هرگونه ترس و دلهره را به خود راه ندهيد.
۹٫ عدم پاسخگويي صحيح به غرائز
يکي از مواقعي که افراد از ضعف اراده خود ناله سر مي‌دهند، هنگام رويارويي با غرائز و شهوات -به ويژه شهوت جنسي- است. هنگامي که اين شير خفته سر بر مي‌آورد، بسياري احساس می‌کنند ديگر اراده و قدرت رويارويي با آن را ندارند؛ در حالي که بايد ديد آيا واقعاً سرکشي و طغيان و ويرانگري لازمه غريزه است يا اينكه خود ما هستيم که با عملکرد غلط يا پاسخ ندادن به موقع و صحيح و شرعي به غرائز، آن را آماده سرکشي می‌کنیم.
وقتي تنها به سبب قانع نبودن به حداقل‌ها، ازدواج را به تأخير مي‌اندازيم و زمينه پاسخگويي صحيح به اين نياز را فراهم نمي‌سازيم، زمينه را براي چيره شدن غريزه و سرکشي‌هاي او فراهم مي‌سازيم؛ در حالي که مؤمن واقعي بيش از اينکه فراهم بودن همه امکانات و برپايي جشن‌هاي آن‌چناني برايش مهم باشد، دوري از معصيت برايش مهم است؛ لذا با حداقل امکانات به راهِ حلال و شرعي کنترل غريزه پناه مي‌برد و خود را از اين پرتگاه نجات می‌دهد.
حضرت علي علیه السلام می‌فرماید:
غَالِبِ الشَّهْوَةَ قَبْلَ قُوَّةِ ضَرَاوَتِهَا فَإِنَّهَا إِنْ قَوِيَتْ مَلَكَتْكَ وَ اسْتَفَادَتْكَ وَ لَمْ تَقْدِرْ عَلَى مُقَاوَمَتِهَا؛^۲۵
قبل از اينکه عادت شهوت، قوت يابد، بر او غلبه كن؛ چرا که اگر او قوي شد، مالک تو و گريبان‌گير تو می‌شود و تو نمی‌تواني برابر او مقاومت کني.
۱۰٫ شکست‌هاي پيشين
انسان در انجام هر کار، اگر موفق شود، اميد و نشاط و احساس توانايي در او تقويت می‌شود؛ اما اگر به هر دليل در آن کار، موفق نگردد، نااميدي و کسالت و احساس ضعف اراده به او دست می‌دهد.
يکي از عوامل ضعيف شدن اراده‌ها شکست‌هاي پي در پي پيشين است. با هر شکست، احساس ناتواني و ضعف اراده در انسان تقويت می‌شود و نااميدي به انسان هجوم مي‌آورد که به فرموده حضرت علي علیه السلام بزرگ‌ترين بلاها^۲۶ و منشأ تفريط و کم‌کاري مي‌باشد؛^۲۷ در حالي که اگر اين قاعده طلايي را در نظر داشته باشيم که «ما مأمور به وظيفه‌ايم نه به دست آوردن نتيجه» ديگر شکست، معنا نخواهد داشت و همه کارها به اين دليل که انجام وظيفه بوده پيروزي است.
اگر هم در فعاليت‌هاي قبلي کوتاهي بوده با استغفار و توبه، رفع خواهد شد؛ چرا که خداوند تبديل کننده سيئات به حسنات است. مهم نيست که شما شکست خورده‌ايد. مهم آن است که تنبل و بيکار نبوده‌ايد و تلاش و کوشش کرده‌ايد و کارتان هم بي‌نتيجه نبوده است و حداقل براي شما تجارب مهمي را در پي داشته است. پس دست از تلاش برنداريد و با مشورت و فکر و تدبير درست، به دنبال فعاليت جديد باشيد و فقط به انجام وظيفه فکر کنيد، مطمئن باشيد شما هم مثل ديگران توانايي و استعدادهايي داريد که اگر آن‌ها را شناختيد و در راستاي آن‌ها قدم برداشتيد، حتماً پيروز خواهيد شد.
۱۱٫ ضعفهاي جسماني
يکي ديگر از دلائل ضعف اراده، ضعف جسم است. در نظر داشته باشيد که عقل سالم و روحية قوي و نشاط کاري و انرژي لازم براي انجام کارها در بدن سالم و قوي نهفته است.^۲۸ اگر جسم انسان ضعيف و کم تحرک باشد، احساس ناتواني و ضعف در روحيه انسان زياد می‌شود. حکما فرموده‌اند: اگر برخي اخلاط مانند بلغم در خون انسان زياد شود، موجب احساس رخوت و سستي و ضعف اراده می‌شود؛ لذا لازم است به بعد جسمي نيز توجه ويژه شود و در همين راستا به فعاليت بدني، ورزش و تغذيه مناسب اهميت بدهيد.
از جمله ورزش‌هايي که در تقويت جسم و همچنين تقويت اراده نقش بسزايي دارد کوهنوردي است. اينکه شما مقصد بلندي مانند قله کوهي را در نظر بگيريد و براي فتح آن سختي بکشيد و بدنتان را به زحمت بيندازيد و آن را فتح کنيد، در تقويت اراده شما بسيار مؤثر است. يکي از بزرگان اخلاق مي‌فرمود:
با هر قدمي که در دامنه کوهي بر مي‌داريد، اراده شما درجه و ذرهاي قوي می‌شود.
با اميد به اينكه توانسته باشيم راهنمايي لازم را به شما خواننده گرامي هديه کنيم، كلام را با اين جمله حكيمانه خاتمه مي‌دهيم كه: «خواستن، توانستن است».

پي نوشت
۱٫ غررالحکم، عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي، قم، دفتر تبليغات، ۱۳۶۶ ش، ح ۷۹۵۹. 
۲٫ ابي عبدالله علیه السلام قال: «كَثْرَةُ النَّوْمِ مَذْهَبَةٌ لِلدِّينِ وَ الدُّنْيَا»( کافي، کليني، تهران، دارالکتب الاسلاميه، ۱۳۶۵ ش، ج ۵، ص ۸۴).
۳٫ قال علي علیه السلام: «من كثر في ليله نومه فاته من العمل ما لا يستدركه في يومه» (غررالحکم، ح ۷۳۸۶).
۴٫ بحارالانوار، علامه مجلسي رحمه الله، مؤسسة الوفاء بيروت، ۱۴۰۴ ق، ج ۶۹، ص ۱۹۹. 
۵٫ قال علي علیه السلام: «عبد الشهوة أسير لا ينفك أسره» (غررالحکم، ح ۶۹۶۷).
۶٫قال علي علیه السلام: «الرُّشْدُ فِي خِلَافِ الشَّهْوَةِ» (بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۵۳، ح ۸۷).
۷٫ غررالحکم، ح ۲۸۰۲ و ۳۰۰۸. 
۸٫ قال علي علیه السلام: «مِنَ التَّوَانِي يَتَوَلَّدُ الْكَسَلُ» (غررالحکم، ح ۱۰۶۲۱).
۹٫ قال علي علیه السلام: «مَنْ قَصَّرَ فِي الْعَمَلِ ابْتُلِيَ بِالْهَم» (نهج البلاغه، حکمت ۱۲۱).
۱۰٫ر.ک: ثواب الاعمال، ج ۱، ص ۶۲؛ تحف العقول، ص ۱۷.
۱۱٫ چهل حديث امام خميني قدس سره، ص ۶۰.
۱۲٫ صحيفه نور، ج ۸، ص ۱۹۸. 
۱۳٫غررالحكم، ص ۸۹.
۱۴٫ مستدرك‏الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۲۰.
۱۵٫ کافي، ج ۱، ص ۳۹.
۱۶٫ قال علي علیه السلام: «ما رفع امرأ كهمته و لا وضعه كشهوته» (غررالحکم، ح ۶۹۶۸).
۱۷٫ قال علي علیه السلام: «شجاعة الرجل على قدر همته» (غررالحکم، ح ۱۰۲۶۷).
۱۸٫ عن النبي صلی الله علیه و آله: «من اجتهد فأصاب فله أجران و من أخطأ فله أجر واحد» (صراط المستقيم، علي بن يونس نباطي بياضي، نجف،کتابخانه حيدريه، ۱۳۸۴ ق، ج ۳، ص ۲۳۶).
۱۹٫ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۹۹. 
۲۰٫ الامام علي علیه السلام: «الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ» (نهج البلاغه، حکمت ۳).
۲۱٫ الامام علي علیه السلام: «الجبن آفة» (غررالحکم، ح ۷۶۷۳).
۲۲٫ الامام علي علیه السلام: «الجبن و الحرص و البخل غرائز سوء يجمعها سوء الظن بالله سبحانه» (غررالحکم، ح ۶۵۱۴).
۲۳٫ الامام علي علیه السلام: «شدة الجبن من عجز النفس و ضعف اليقين» (غررالحکم، ح ۵۶۶۲).
۲۴٫ الامام علي علیه السلام: «أصل قوة القلب التوكل على الله» (غررالحكم، ص ۱۹۷).
۲۵٫ غررالحکم، ح ۴۸۸۴. 
۲۶٫ حضرت علي علیه السلام: «أعظَمُ البَلاءِ انقِطاعُ الرَّجاءِ» (غررالحكم، ص۸۳).
۲۷٫ حضرت علي علیه السلام: «في القُنوطِ التَّفريطُ» (بحارالأنوار، ج ۷۷، ص ۲۱۱).
۲۸٫ بديهي است که مقصود از ضعف جسم، ضعف قواي جسمي است و منظور، نقص عضو نيست؛ لذا چه بسيار افرادي که دچار نقص عضو هستند ولي جسم قوي دارند و از اراده قوي نيز برخوردار هستند و موفقيت‌هاي چشمگيري نيز دارند.