محو دلدار : خداشناسی  (خُلُق ۴۸)

سخنرانی آیت الله ناصری حفظه الله

اشاره

 یکی از موضوعات اساسی و مهم در معارف دینی، موضوع خداشناسی است. اساساً فلسفه خلقت انسان، شناخت کامل خداوند متعال و در نتیجه تقرب به او و ارتباط عمیق با او می‌باشد.

در این شماره، با استفاده از سخنان دلنشین و ارزشمند حضرت آیت الله ناصری حفظه‌الله تلاش کرده‌ایم گامی نظری در مسیر خداشناسی برداریم و مطالبی مفید برای شناخت هر چه بیشتر خداوند متعال، خدمت خوانندگان محترم نشریه ارائه دهیم. با هم این معارف ناب را مرور می‌کنیم:

صفات ثبوتی و سلبی حضرت حق

خداوند متعال، دارای صفات ثبوتی و سلبی متعددی است. منظور از صفات ثبوتی، صفات و کمالاتی هستند که برای خداوند ثابت می‌شوند و ما معتقدیم خداوند این صفات را دارا است؛ اما صفات سلبی، معایب و خصوصیات منفی هستند که ما خداوند متعال را از این صفات مبرا می‌دانیم. 

صفات ثبوتی

خداوند، دارای صفات ثبوتی متعددی است؛ برای مثال، قادر است و عاجز نیست، عالم است و جاهل نیست، حی است و میت نیست، مرید است و مجبور نیست، قدیم است و حادث نیست، مُدرک و متکلم و صادق است. این صفات را صفات ثبوتی می‌گویند که این صفات، عین ذات حضرت حق است و از ذات او جدا نیست. عالم بما کان و ما یکون[آنچه بوده و آنچه خواهد بود] است. قدرت او، فوق همۀ قدرت‌ها است؛ یعنی هر قدرتی را او ایجاد کرده است، هر علمی را او ایجاد کرده است. حیّ است؛ یعنی زنده است و هر زنده‌ای از پرتو وجود او حیات گرفته است. او حیات‌بخش است. مُرید است و با اراده خود هر كاری را انجام می‌دهد و مجبور نیست. نیاز ندارد كه با کسی در كارهای خود مشورت کند. خالق عقل است و هر عقلی در عالم وجود دارد، خداوند خالق آن است؛ لذا به مشورت احتیاجی ندارد.

خدا كه هیچ، نبی اكرم۶ هم كه مخلوق خدا و بنا بر روایات، عقل اول هستند، به مشورت احتیاج ندارند. اگر هم در سوره آل عمران، خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد: «و شاوِرْهُم فِی الأمْرِ؛۱ با اصحاب مشورت کن»، در واقع تواضع و فروتنی نبی اکرم۶ و کمال مهر و محبت آن حضرت به امت را می‌خواهد برساند؛ نه اینکه حضرت -نعوذ بالله- عقلشان کافی نیست و می‌خواهند مشورت کنند. نه؛ این طور نیست. حضرت نبی اکرم۶ نماینده خدا و عقل کل هستند.

صفات سلبی خداوند

آنچه گفتیم، صفات ثبوتی بود؛ اما صفات سلبی از این قرارند: خداوند جسم نیست، مرئی(دیدنی با چشم سر) نیست، محدود نیست، فقیر نیست، مرکب نیست، محل سکونت ندارد، شریک ندارد، محتاج نیست و… . این‌ها صفات سلبی است که اگر یکی از این‌ها در خدا باشد، نقص او است و خداوند دیگر منزّه نیست؛ در حالی كه با ادله و براهین در جای خود ثابت شده است كه حضرت حق، منزه است؛ یعنی دارای همۀ صفات ثبوتی است و مبرای از همۀ صفات سلبی است. او قابل دیدن نیست. شما اگر توانستی روح خود را ببینی و درک بکنی که چه چیزی است، خدا را هم می‌توانی ببینی که چیست. تا به حال، همۀ دانشمندان دنیا از اول خلقت تا به حال، نفهمیده‌اند روح چیست. خدا به نبی اکرم۶ می‌فرماید:

 وَ یسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی؛‏۲

و از تو درباره «روح» سؤال مى‏كنند؛ بگو: «روح، از [سنخ‏] امر پروردگار من است.

ای حبیب ما! بگو روح، مخلوق خدا است. البته ما دارای اقسام روح هستیم؛ مثل روح جمادی، روح نباتی، روح حیوانی، روح ملکوتی.۳ اما مراد آیه، روح ملکوتی است که اینجا دربارۀ آن، سؤال می‌شود، نه روح حیوانی كه برخی گفته‌اند حرارتی است در کبد.

عظمت خلقت خداوند

حضرت حق، عظیم است. انسان باید کتاب‌هایی را كه در هیأت و نجوم، نوشته‌اند، مطالعه کند. چه خبری آن بالا و در آسمان‌ها هست؟ یا کتاب‌هایی را که دربارۀ اثبات توحید نوشته‌اند نگاه بکند که حضرت حق، چه مخلوقاتی دارد! حضرت امام حسن مجتبی۷ در مقام معرفی خود می‌فرمایند:

در مشرق عالم و مغرب عالم، دو شهر وجود دارد كه دور آن‌ها را دیواری كشیده‌اند كه برای آن دیوارها، یك میلیون در وجود دارد. داخل هر شهر، هفتاد میلیون زبان و لغت وجود دارد كه هر یک با دیگری متفاوت است و من، همه آن لغت‌ها را با اختلافی كه با هم دارند و همه اخبار آن سرزمین‌ها را می‌دانم و برای آن‌ها حجتی به جز من و برادرم حسین نیست.۴

میلیون‌ها کهکشان و میلیارد‌ها ثوابت و سیارات هستند و در هر ثوابت و سیاراتی هم میلیون‌ها مخلوق زندگی می‌کنند. این طبقاتی که بزرگان برای عالم وجود بیان کرده‌اند ـ یعنی عالم ملکوت و عالم لاهوت و عالم ناسوت و عالم تجردات و عالم امر و عالم مادیات – ظاهراً شش عالم می‌شود که هر یک از آن‌ها وسعت بسیار زیادی دارد.

 این منظومه‌ای که ما در آن هستیم، کوچک‌ترین منظومه عالم وجود است. دستگاه خلقت خداوند، بسیار باعظمت است. خداوند، مخلوقاتی دارد که اگر یکی از آن‌ها به زمین بیایند، جای آن‌ها نیست. در این زمینه، روایات متعدد هست. حضرت روح که شب‌های قدر برای رسیدگی به اعمال به زمین می‌آید، برای او سخت است که روی زمین فرود بیاید. این مخلوقات، همگی مشغول عبادت و طاعت حق هستند.

در عوالم بالا، مخلوقاتی هستند که مشغول رکوع و برخی مشغول سجود هستند. عده‌ای از آن‌ها هم مشغول قیام هستند. پیوسته مشغول کار آن‌ها عبادت و اطاعت حق است. آب و نان آن‌ها، ذکر توحید است. ملائکه هم همین طورند. آن‌ها نان و غذا نمی‌خورند. غذای آن‌ها، ذکر و تسبیح و تهلیل حضرت حق است و مشغول عبادت و اطاعت حق هستند.۵

ما چنین خدایی داریم آقا! خیلی باعظمت است. این قدر باید او را دوست داشته باشیم و قربان او برویم که خودش می‌داند و بس! والله حیف این خداست که ما قدر او را نداریم. او دارد با ما می‌سازد؛ ولی ما با او نمی‌سازیم.

بله آقا! دستگاه خدا خیلی عریض است. اگر خداوند بخواهد میلیاردها مثل این منظومه را خلق بکند، می‌تواند:

إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون؛‏۶

فرمان او چنین است كه هر گاه چیزى را اراده كند، تنها به آن مى‏گوید: «موجود باش»؛ آن نیز بى‏درنگ موجود مى‏شود.

همۀ عالم وجود، تحت فرمان او هستند. نه تنها خدا، بلكه اولیای الهی، ائمه اطهار: هم این‌چنین هستند؛ آن وقت آیا خدا که خالق همه این‌ها است نمی‌تواند؟!

داستان‌های زیادی دربارۀ اولیای الهی شنیده‌اید که آنچه را که می‌خواستند، فوراً ایجاد می‌شد. حالا می‌توان تعبیر کرد که مستجاب الدعوة هستند و خداوند دعایشان را اجابت می‌کند. به هر حال، هر چه از خدا بخواهند، فوراً به آن‌ها می‌دهد. داستان‌های زیادی از بزرگان در این زمینه در ذهن من هست که اگر بخواهم عرض بکنم، خسته می‌شوید؛ منتهی از باب نمونه و تبرك، یك مورد را عرض می‌کنم:

داستان حضرت سجاد۷ و دزد بیابان

حضرت سجاد۷ سوار شتر، در راه مسافرت بودند. وسط راه، یک دزد، راه حضرت را گرفت و گفت: «پیاده شو و لباس‌هایت را در آور». حضرت فرمودند: «می‌خواهی چه کنی؟» گفت: «می‌خواهم تو را بکشم و اثاث تو را هم ببرم». حضرت فرمودند: «بیا برادر! هر چه داریم قسمت می‌کنیم؛ نصف، مال من و نصف، مال تو. تو برو به زندگی‌ات برس؛ من هم بروم به زندگی‌ام برسم». گفت: «نمی‌شود. آنچه داری، می‌برم و تو را هم می‌کشم». حضرت فرمودند: «بیا هر چه من دارم، بردار و برو. من هم می‌روم». گفت: «نه؛ مالت را می‌برم، تو را هم باید بکشم». حضرت فرمودند: «پس خدا کجاست؟» گفت: «خدا خواب است». در این هنگام حضرت فرمودند: «بگیرید دشمن خدا را»؛ بلافاصله دو تا شیر ایجاد شدند؛ یکی سر او را گرفت و یکی پای او را گرفت و او را بلیعدند و نگذاشتند یک قطره خون او به زمین برسد.۷

خدا خواب است؟! نه بابا! تو خواب هستی. خدا بیدار است. اعمال و رفتار و گفتار ناصری را، همه را موبه‌مو می‌داند. اعمال ناصری را پرونده کرده و شاهد هم گرفته است. دو ملک شاهد هستند. علاوه بر آن، خود روز هم شاهد است. روایت معتبری را مرحوم علامه مجلسی از امام صادق۷ نقل کرده است كه حضرت می‌فرمایند:

مَا مِنْ يَوْمٍ يَأْتِی عَلَى ابْنِ آدَمَ إِلَّا قَالَ لَهُ ذَلِكَ الْيَوْمُ يَا ابْنَ آدَمَ أَنَا يَوْمٌ جَدِيدٌ وَ أَنَا عَلَيْكَ شَهِيدٌ فَقُلْ فِيَّ خَيْراً وَ اعْمَلْ فِيَّ خَيْراً أَشْهَدْ لَكَ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَإِنَّكَ لَنْ تَرَانِي بَعْدَهَا أَبَدا؛۸

هیچ روزی بر بنی آدم نمی‌گذرد، مگر اینكه آن روز می‌گوید: «ای فرزند آدم! من روز جدیدی هستم و شاهد اعمال تو؛ پس در من، حرف خوب بزن و عمل خوب انجام بده كه من روز قیامت برای تو شهادت بدهم. و تو من را دیگر نخواهی دید».

وقتِ طلوع فجرِ هر روز، آن روز به ناصری می‌گوید: «کارهای خوب در من انجام بده. حرف‌های خوب در من بزن. من روز تازه هستم. روز قیامت می‌آیم برایت شهادت می‌دهم». شب هم که می‌شود همین مطالب را شب به من می‌گوید. خدا شاهد است شب و روز هم حیات دارند. تسبیح و تهلیل حق را می‌کنند: «قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ؛‌۹ ما از روى طاعت مى‏آییم».

صریح قرآن است كه شب و روز، حیات دارند. شب و روز هم حرف می‌زنند، صحبت می‌کنند. زمین هم که روی آن هستم، همین حرف را به من می‌زند؛ پس خدا که خالق آن‌هاست خواب نیست؛ بلكه بیدارِ بیدار است.

حكمت خداوند

یكی از صفات ثبوتی خدا، علم و حكمت است. همۀ کارهایی که حضرت حق انجام می‌دهد، طبق حکمت و مصلحت است. هر كاری خدا با ما می‌كند، یقیناً برای ما نفعی دارد. حضرت حق، همه مخلوقات را طبق مصلحت و حكمت آفریده است.

 آری؛ حضرت حق، هر کاری که می‌کند، حکمت و مصلحت دارد و تا صدها حکمت نداشته باشد، صدها نتیجه و نفع برای اجتماع نداشته باشد، چیزی را خلق نمی‌کند.

این حرف، عقیده شیعه است؛ به خلاف برخی از سنی‌ها. شیعه می‌گوید: تمام افعال و کارها و حرکات حضرت حق، طبق مصلحت است. مصلحت اجتماع و مصلحت مخلوقات، نه مصلحت خودش. حضرت حق که خودش خالق مصلحت است، محتاج نیست. غنی بالذات است. غنا، عین ذاتش است. علم او، عین ذاتش است؛ همه عین ذاتش است.

اگر شما با او مرتبط بودید و از عنایات الهی بهره بردید، بردید؛ و الا خودتان ضرر می‌کنید. مثل خورشید كه وظیفه آن، این است که نورافشانی کند. حالا اگر کسی آمد و از نور خورشید استفاده کرد، اشعه آن به نفع خود او است. هر کسی هم نیامد استفاده کند، خورشید ضرر نکرده است. حضرت حق، من و شما را طبق هدفی ایجاد کرده که به عالم وجود، فیض برساند. فیّاض علی الاطلاق است و می‌خواهد پیوسته افاضه فیض کند. کار فیّاض، این است؛ می‌خواهد فیضش به دیگران برسد. این، مقصد حضرت حق است. برای آسایش مخلوقات یک قواعد و ضوابطی هم بیان کرده که طبق این قواعد و ضوابط جلو بروید. برای اینكه حیات، لذت‌بخش باشد. حالا اگر من استفاده کردم، به نفع من است؛ اگر هم استفاده نکردم، به ضرر من است خداوند، نفعی در این زمینه نمی‌برد.

بی‌نیازی خداوند

حضرت امیر۷ ابتدای خطبه همام فرمودند: «حضرت حق، عالم وجود را خلق کرد؛ در حالی که از اطاعت‌های مردم، بی‌نیاز است و به اطاعت کسی احتیاج ندارد». اما انسان غافل می‌گوید: «برای خدا نماز خواندم». مگر خدا محتاج نماز تو است؟ به نماز امیرالمؤمنین۷ هم محتاج نیست. خدا به نماز هیچ پیغمبری هم احتیاج ندارد. این نماز‌ها مال خودت است. مال اطرافیان خودت است. عبادت هیچ یک از این مخلوقات، به قدر سر سوزن به عظمت حضرت حق اضافه نمی‌کند.

ضرر نداشتن معصیت‌های ما برای خدا

امیرالمؤمنین۷ در خطبه متقین فرمودند:

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِيّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً مِنْ مَعْصِيَتِهِمْ لِأَنَّهُ لَاتَضُرُّهُ مَعْصِيَةُ مَنْ عَصَاهُ وَ لَاتَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ؛

همانا خداوند سبحان، پدیده‏ها را در حالى آفرید كه از اطاعتشان بى‏نیاز، و از نافرمانى آنان در امان بود؛ زیرا نه معصیت گناهكاران به خدا زیانى مى‏رساند و نه اطاعت مؤمنان براى او سودى دارد.

معنای«آمِناً من معصیتهم» این است که حضرت حق -جلت عظمته- مخلوقاتی که آفرید، کهکشان‌ها و ثوابت و سیارات و… -كه خودش تعداد آن‌ها را می‌داند- از طاعت این‌ها هیچ بهره‌ای نمی‌برد و از آثار معصیت آن‌ها هم ایمن است؛ چرا كه هر معصیتی، اثری دارد. این مطلب را ما بالحس و الوجدان می‌یابیم. مگر دعای کمیل را نخوانده‌ای که می‌گوید: «خدایا! بیامرز گناهانی را که سبب حبس دعا می‌شود. بیامرز گناهانی را كه سبب نزول بلا می‌شود. بیامرز گناهانی را كه سبب ناامیدی می‌شود» و یکی یکی آثار گناهان را بیان می‌کند. در دعای ابوحمزه ثمالی هم به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کند؛ پس هر گناهی اثری دارد.

همین‌طور هر عبادت، اثری دارد. ذکر «الله اکبر» اثری دارد، «الحمدلله» اثر دیگری دارد، «سبحان الله» یک اثر دیگری دارد و «لا اله الا الله» هم یک اثری دارد. این اسامی حضرت حق كه در دعای جوشن کبیر بیان شده، هر یک، اثری دارد. عبادات ما هم هر یک، اثری دارد. نمازها اثری دارند، ذکرها هم هر یک، اثری دارند. معصیت‌ها هم هر کدام، اثری دارند كه عاید خود ما می‌شوند. به خدا که بر نمی‌گردد. امیرالمؤمنین۷ می‌فرمایند: «آمناً من معصیتهم»؛ یعنی حضرت حق -جلت عظمته- از معصیت بنده‌ها در امان است.

گر جمله کائنات کافر گردند           بر دامن کبریاش ننشیند گرد

منظور اینکه این معصیت‌ها و مخالفت‌هایی که من انجام می‌دهم، دود آن در چشم خودم می‌رود. نمی‌توانم با خدا لجبازی کنم و نمی‌توانم به او ضرر بزنم.

توجه کنید که نماز، فقط یکی از واجبات خدا است كه بسیار نفع برای ما دارد؛ چه رسد به همه دستورات الهی كه همه نفعش به جیب ما می‌رود و هیچ نفعی برای خدا ندارد. آن کسی که قدرت بی نهایت دارد، به مخلوق خود چه احتیاجی دارد؟! در سوره حجرات، آیه ۱۷ حضرت حق می‌فرماید:

يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لاتَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقين؛

[ای رسول ما!]آن‌ها بر تو منّت مى‏نهند كه اسلام آورده‏اند. بگو: «اسلام آوردن خود را بر من منّت نگذارید؛ بلكه خداوند بر شما منّت مى‏نهد كه شما را به سوى ایمان هدایت كرده است، اگر [در ادّعاى ایمان] راست‌گو هستید».

پیغمبر۶ که از مکه هجرت کردند و به مدینه آمدند، عده‌ای از مردم مسلمان بر سر آن حضرت، منت می‌گذاشتند و مکرر می‌گفتند: «یا رسول الله! ما برای شما مسلمان شدیم؛ پس هوای ما را داشته باش». حضرت هم متخلق به اخلاق الله بودند و ابداً این طور نبود که چیزی به رُخشان بیاورند و چیزی بگویند که این‌ها ناراحت بشوند؛ اما خود حضرت اذیت می‌شدند. حضرت حق آیه‌ای فرستاد که: «ای حبیب ما! این‌هایی که می‌آیند پیش تو و می‌خواهند منت سر تو بگذارند که مسلمان شده و ایمان آورده‌اند، به آن‌ها بگو: خدا برشما منت دارد که شما را مسلمان و هدایت کرده و سعادت و تکامل ابدی را نصیبتان نموده است». تو را خدا هدایت کرده است. خدا و پیغمبر، بر گردن تو منت دارند؛ نه اینکه تو بر گردن خدا منت بگذاری.

خداوند به همه ما توفیق شناخت خودش و انس با خودش را مرحمت نماید که هیچ چیز در عالم، بهتر و شیرین‌تر از انس و محبت داشتن به خداوند متعال نیست؛ ان شاء الله.

پی‌نوشت‌ها

1. سوره آل عمران: ۱۵۹٫

2. سوره اسراء: ۸۵٫

3. براي اطلاع بيشتر، ر.ک: بحارالأنوار، علامه مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء،‌ ۱۴۰۴ ق، ج ۲۵، ص ۵۴٫

۴٫كافی، شیخ کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ش، ج ۱، ص ۴۶۲؛ بحارالأنوار، ج ۲۷، ص ۴۷٫

5. ر.ک: بحارالأنوار، ج ۵۶، ص ۱۴۴ (أبواب الملائكة).

6. سوره يس: ۸۲٫

7. بحارالأنوار، ج ۴۶، ص ۴۱٫

8. كافی، ج ۲، ص ۵۲۳؛ بحارالأنوار، ج ۷، ص ۳۲۵٫

9. سوره فصلت: ۱۱٫