چشمه زلال : درک شب قدر
حضرت حجت الاسلام و المسلمين جعفر ناصري

اشاره
انسان براي رشد و تعالي، به اسباب و زمينه‌هايي نياز دارد، تا براي رسيدن به هدف او را ياري کند. يكي از اسباب و زمينه‌هاي مهم، لطف و عنايت الهي است كه در برخي زمان‌ها به صورت خاص شامل حال بندگان مي‌شود. شب قدر، نقطه اوج اين عنايت ويژه به شمار مي‌رود.
از طرفي بهره انسان‌ها از الطاف الهي، متناسب با ظرفيت، مرتبه ايماني و تلاش آن‌ها متفاوت است. درك شب قدر و بهره‌وري بيشتر از اين شب عزيز، مشروط به فراهم كردن زمينه‌ها و شرايط استفاده از آن است که در اين مجال به اين حقيقت مي‌پردازيم:
عوامل درک ليلة القدر
شب قدر، شب سرنوشت است و مقدرات انسان در اين شب معين مي‌شود. لطف الهي، در آن، به مراتب بيشتر از زمان‌هاي ديگر است، تا اندازه‌اي كه مي‌تواند تمام عمر، بلكه تمام هويت آدمي را تحت تأثير قرار دهد.
سؤال اين است که چه عواملي باعث درک و بهره‌برداري بيشتر از شب قدر مي‌شود؟ در اين مجال، اين عوامل را در سه بعد معرفتي، انگيزشي و رفتاري تبيين مي‌کنيم:۲
بُعد معرفتي
معناي لغوي: معاني مختلفي براي قدر بيان شده است؛ از جمله منزلت، اندازه، ضيق وتنگي.۳
معناي اصطلاحي: شب قدر در فرهنگ اسلامي قرآني، به شبي از شب‌هاي ماه مبارك رمضان گفته مي‌شود كه در آن، قرآن از جانب خداوند كريم به واسطه جبرئيل امين بر قلب پيامبر رحمت صلي الله عليه وآله وسلم نازل شده است. هر سال در شب قدر سرنوشت انسان‌ها -اعم از ميزان رزق، صحت و سلامت، سعادت و شقاوت و مسايلي از اين قبيل- بر اساس اندوخته‌هاي قبلي افراد مشخص مي‌شود؛ لذا شب قدر، هر سال تكرار مي‌شود و به زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم اختصاص ندارد. خداوند با به كار‌گيري فعل مضارع (تنزل الملائكة)۴ و(فيها يفرق كل أمر حكيم)۵ كه بر استمرار و تكرار دلالت دارد، اين مطلب را بيان فرموده است. در روايات اهل‌بيت عليهم السلام هم به اين مطلب اشاره شده است.۶
اگر به اين نكته واقف باشيم كه بزرگ‌ترين تاجي که ممکن است در ماه رمضان بر سر کسي گذاشته شود، تاج درک ليلةالقدر است و نيز برکات ليلةالقدر را متفاوت از زمان‌هاي ديگر بدانيم، بي‌ترديد، سعي و تلاش ما در راستاي دستيابي به اين بركات، دگرگون خواهد شد.
طبق آيات سوره مبارك قدر، خدواند به در اين شب، بيش از شصت هزار برابر، نصيب و رشد انسان را بيشتر مي‌كند. خداوند، يک شب را كه به طور معمول حدود دوازده ساعت دارد، برتر از هزار ماه قرار داده است و هزار ماه، سي هزار شبانه روزاست كه سي هزار شبانه روز شصت هزار برابر يك شب است؛ علاوه بر آن، خداوند مي‌فرمايد: «خير من ألف شهر؛ شب قدر برتر از هزار ماه است» اين کلمة «خير» پايان را بدون توقف قرار مي‌دهد؛ مانند كسي كه يک دانه بکارد و بيش از شصت هزار برابر برداشت کند! چنين شخصي در قبر و قيامت، عقب افتادگي ندارد.
در سوره دخان آمده است: «إنا انزلناه في ليلة مباركة؛۷ما قرآن را در شب مباركي نازل كرديم». در اين آيه، شب قدر شب مبارك معرفي شده است. آنچه در كلام خداوند كريم، مبارك خوانده شود جايگاه و فضيلتي بسيار بلند دارد.
در روايات هم به فضيلت اين شب تصريح شده است؛ از جمله، رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرمودند:
خداوند از ميان روزها، روز جمعه را و از ميان ماه‌ها، ماه رمضان را و از ميان شب‌ها، شب قدر را اختيار كرده است.۸
اگر انسان در مدت عمرش نصيبي پيدا کند و ليلة القدري داشته باشد، بهترين الطاف شامل حال او مي‌شود؛ از اين رو لازم است با مطالعه، تدبر و بهره‌بردن از محضر عالمان رباني، معرفت خود را به اين گوهر نفيس افزايش دهيم.
بعد انگيزشي
بيداري دل و طلب
يكي از زمينه‌هاي اصلي در بهره بردن از نسيم‌هاي رحمت الهي، تشنه‌كامي و طلب از جانب انسان سالك است. طبق سخن منسوب به پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم كسي كه چيزي را طلب كند و براي دستيابي به آن تلاش بنمايد، لاجرم به آن دست مي‌يابد.۹
###گفت پيغمبر اگر كوبي دري#عاقبت زان در برون آيد سري##
قدم اول، اين است كه فرد بفهمد ماه مبارك رمضاني هست، روزه‌اي هست، ليلة القدري هست و بايد پيوندي در اين فصل برقرار كرد. اگر آن پيوند باشد، بركات زيادي به انسان مي‌رسد، به شرطي كه درها بسته نباشد. كسي كه طالب نيست، مانند ظرفي است كه دهانه آن بسته باشد و در درياي زلال قرار گيرد که ذره‌اي آب در آن نفوذ نمي‌كند. گاهي ما مشغول زندگي هستيم و درهاي دلمان به روي آن نسيم بسته است؛ لذا بهره نمي‌بريم. ما در زندگي با مشكلات خودمان عجين شده‌ايم. گاهي به قدري مشكلات، افراد را فرا مي‏گيرد كه از فرصت‌هاي معنوي پيش آمده، غافل مي‌شوند. در درون هر كسي پنجره‌اي است كه به سوي ماه مبارك رمضان و ليلة القدر باز مي‌شود. در اين ايام و ليالي، اين پنجره را بايد باز كرد. بايد مراقب بود تا بسته نباشد. برخي بزرگان، عدم اهتمام براي درك ليلة القدر را علامت بيماري معنوي انسان دانسته‌اند كه ميهمان ماه خدا بايد در صدد مداواي اين بيماري برآيد.۱۰
به ديده عظمت نگريستن
ميزان بهره‌برداري از پديدها و فرصت‌ها، در گرو نگرش انسان به آن مقوله است که آيا آن موضوع در نگاه انسان، بي‌ارزش است يا بسيار نفيس و ارزشمند. همين نگرش، باعث مي‌شود انسان دربارة آن پديده، يا بي‌تفاوت باشد يا اينکه عزم خود را براي بهره‌گرفتن از آن جزم کند.
قرآن کريم در سوره قدر مي‌فرمايد:
إِنَّا أنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛۱۱
خداوند متعال با تعبير «و ما ادراک ما ليلة القدر…» ما را به اين قداست و عظمت رهنمون مي‌سازد.
اگر اين شب را متفاوت از شب‌هاي ديگر بدانيم و به قداست و مبارکي آن پي ببريم، مثل اولياي خدا در طول سال به برنامه‌ريزي و مراقبه براي درک اين شب مي‌پردازيم و در شب قدر نيز توجه ما به حقايق اين شب به اوج مي‌رسد.
بُعد رفتاري
آمادگي از ماه‌هاي قبل
به طور معمول، انسان‌ها براي درك تام و تمام موقعيت‌هاي حساس، متناسب با حساسيت آن، آمادگي قبلي فراهم مي‌کنند. اگر شب قدر، شب سرنوشت و شب حساسي است، بايد از زمان هاي قبل براي درك آن، خود را آماده کرد.
مرحوم ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي در اين باره چنين مي‌نويسد:
سزاوار است مؤمن براي اطمينان از رسيدن به اين خير بزرگ [درك شب قدر] يك سال شب زنده‌داري نموده و به عبادت مشغول باشد.۱۲
بايد در طول سال خودمان را آماده کنيم که وقتي ماه مبارک رمضان فرا مي‌رسد، عقب نيفتيم و عقب نباشيم؛ بلکه وارد ماه مبارک رمضان شويم و رشد کنيم. از ماه رجب، انس با قران و درك درست از ماه مبارك رمضان را بايد شروع كنيم.
بايد در طول سال، بار اضافة سنگين به دوش نکشيم، حرکت کنيم و مستحق درك ماه مبارک رمضان باشيم. اين آمادگي و حركت، نيازمند تهذيب، دوري از رذايل، مراقبه، توسل، قرائت و تدبر قرآن است.
اهل ماه مبارک رمضان شدن
ما غالباً از زمان عقب هستيم. ماه رمضان مي‌آيد و روزه براي ما واجب ‌مي‌شود. اگر روزه بگيريم، در اواخر ماه رمضان، احساس سبكي ‌مي‌كنيم؛ احساس انس با روزه مي‌كنيم؛ چرا؟ براي اينكه از نظر حال معنوي، تازه داريم وارد ماه رمضان مي‌شويم. گاهي اين‌قدر اشتغال داشتهايم كه بعد از گذشت روزهايي از ماه مبارك رمضان، هنوز وارد ماه رمضان نشده‌ايم. اگر انسان زودتر از ماه رمضان يعني از ماه رجب و شعبان شروع كند، اميد است كه با فرارسيدن ماه رمضان، وارد ماه رمضان شود؛ لذا بهر‌ه‌اش خيلي بالا مي‌رود. شايسته است اگر يك سال اين‌گونه نشد، در سال بعد زودتر شروع كرد تا بارهاي سنگين از دوش انسان پايين بيايد. آن‌وقت لذت ماه رمضان از همان اول ماه رمضان حس مي‌شود و زمينه درك شب قدر فراهم خواهد شد.
انسان از راه پوسته به مغز هر چيز راه پيدا مي‌كند. دست‌يابي به باطن و حقيقت دين نيز از راه پايبندي به شريعت ممكن است. از آن رو كه شب قدر، مغز و حقيقت نابِ ماه ميهماني خداوند است، براي درك اين شب انسان بايد اهل ارتباط و استفاده از ماه مبارك رمضان بشود؛ يعني «ماه رمضاني» بشود تا «ليلة القدري» شود.
برقراري ارتباط با زمان
شب قدر، قطعه‌اي از زمان است که انسان با آن در ارتباط مي‌باشد. شايسته است انسان، ارتباط صحيح با زمان برقرار كند؛ لذا بايد حرکتي را شروع کرد. اولاً‌ بايد ارزش زمان را دانست و پي برد. يكي از ارزشمندترين نعمت‌ها و امانات الهي به بشر، ايّام حيات و زندگي اوست كه با از دست دادن اين نعمت، انسان دچار خسران۱۳مي‌شود، مگر اينكه در مقابل هر مقدار از زمان سپري شده، اقدام ارزشمندي انجام گيرد. خداوند اين مطلب را در سوره مبارك عصر بيان فرموده است؛ بنابراين شايسته است از زمان عقب نيفتاد و از هر ساعت، به همان اندازه استفاده کرد. برخي افراد از حيث استفاده کردن از يک ساعت تمام، کيلومترها عقب هستند. در ۲۴ ساعت، ما ۲۴ ساعت استفادة تمام نمي‌کنيم که همپاي زمان پيش برويم. اگر توفيقات رباني نصيب ما شود و از يک ساعت، به اندازه يک ساعت و از يک شبانه روز، به اندازه يک شبانه روز استفاده کنيم، طبعاً برگشت نخواهيم داشت و خسران نخواهيم کرد و نتيجه آن را در درک شب قدر مي‌بينيم.
انس با قرآن
يك بُعد عظمت شب قدر، اين است كه شب نزول قرآن برقلب پيامبر اعظم صلي الله عليه وآله وسلم است. خداوند با نزول قرآن، رحمت خاص خود را به بشريت ارزاني فرموده و چراغ راه و امانت الهي را در دست بشر قرار داده است.
انس با قرآن، موجب لطافت و نورانيت درون و توسعه قلب براي دريافت عنايت‌هاي ماه مبارك رمضان و شب قدر مي‌شود. سيره اهل‌بيت عليهم السلام در ماه مبارك رمضان، ختم متعدد قرآن بوده که حكايت كننده اهميت اين کتاب الهي است.
بخشي از گله‌هاي قرآن و اهل‌بيت عليهم السلام از بشر، به دليل عدم ثبات و عدم استقرار در اعمال عبادي و اعمال صالح و کارهاي خير است. ماه رمضان، ماه ثبات و استقرار در اعمال صالح، به ويژه قرائت قرآن است. ماه مبارک رمضان، ماه انس با قرآني است كه منبع نور و نمايان کننده راه ليلة القدر است. انسان‌ها بايد در اين ماه، با قرآن انس پيدا کنند و در انس با قرآن، به ثبات برسند. كثرت قرائت در ماه مبارك رمضان به طور ويژه مطلوب است.
در روايتي، قرائت صد بار سوره دخان از ابتداي ماه تا شب بيست و سوم، براي شناخت اين شب وارد شده است.۱۴ در روايت ديگر به جاي آن، هزار بار سوره قدر آمده است.۱۵
دعا براي درک ليلة القدر
در روايات اهل‌بيت عليهم السلام و در ادعيه ماه مبارك رمضان، از روز اول، اهميت درك شب قدر مورد تذكر و طلب از درگاه خداوند متعال قرار مي‌گيرد، تا انگيزه طلب در انسان ايجاد شده، از خواب غفلت بيدار گردد و فضيلت اين شب را از دست ندهد.
در كلمات بزرگان اخلاق، از جمله مرحوم آيت الله ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي در مراقبه‌هاي ماه مبارك رمضان چنين رسيده است:
از مهم‌ترين دعاها در ماه رمضان، دعاي زياد براي توفيق عبادت شب قدر و شب عيد فطر است.۱۶
زمينه‌سازي براي احياي شب قدر
استراحت كردن در روز قبل، كم خوردن غذا در شب قدر براي آمادگي شب زنده داري، زمينة بهره‌برداري از شب قدر را در انسان فراهم مي‌کند. همچنين بنا بر توصيه برخي بزرگان، ادعيه و اعمال عبادي متناسب با حال و نشاط انسان از قبل، براي انجام در شب قدر، انتخاب شود.
اعمال شب قدر
در بيان اهل‌بيت عليهم السلام اعمال عبادي زيادي براي شب قدر سفارش شده است كه انسان بايد متناسب با مقتضاي حال و توان خود، اين شب را به اين اعمال سپري كند. طبق فرموده قرآن كريم، عمل صالح، باعث تقويت و رفعت ايمان انسان مي‌شود.۱۷ حتي پنهان بودن شب قدر ميان چند شب، بنا بر مصلحت‌هايي بوده كه شايد يكي از اين مصلحت‌ها ترغيب مردم بر اعمال صالح بيشتر باشد. شايسته است نگذاريم اين شب از دستمان برود و در انجام اعمال، همه سعي و تلاشمان را به كار گيريم.
از جمله اعمالي که در اين شب مورد سفارش قرار گرفته‌اند، عبارتند از:
۱٫ غسل شب‌ قدر؛
۲٫ احيا و شب‌ زنده‌ داري؛
۳٫ قرائت قرآن و بر سرگرفتن ‌آن؛
۴٫ نماز و دعا؛
۵٫ استغفار و توبه؛
فهرست تفصيلي اعمال اين شب در كتب مربوطه از جمله اقبال الأعمال سيدبن طاووس، المراقبات آيت الله ملكي تبريزي و مفاتيح الجنان مرحوم حاج شيخ عباس قمي آمده است.
احياي شب قدر
احيا و شب‌ زنده داري، مورد سفارش اهل‌بيت عليهم السلام بوده است كه درك آن مانند ديگر عبادات، مراحل و مراتبي دارد. حداقل آن مرتبه، بيداري چشم و گوش است. حضرت صديقه كبرا عليها السلام ظرف آبي را كنار خود قرار مي‌دادند و به صورت فرزندان خود آب مي‌پاشيدند تا به خواب نروند و شب را به احيا سپري كنند. البته مرحله كامل‌تر، اين است كه علاوه بر بيداري چشم و گوش، دل انسان هم بيدار و دور از غفلت حقيقت شب قدر و صاحب شب قدر باشد.
قرائت قرآن
در شب قدر به صورت خاص، قرائت سوره‌هايي مورد سفارش قرار گرفته است؛ از جمله سوره‌هاي دخان، روم، عنكبوت و هزار بار سورة قدر که خيلي سفارش مي‌شده است. اگر کسي نمي‌تواند هزار بار اين سوره را بخواند، حداقل صد مرتبه بخواند. سورة قدر، يعني توجه به همان زاوية حقيقي ليلة‌القدر كه با قرائت اين سوره، توجه انسان به آن حقيقت جلب شده، زمينه استفاده از آن فراهم مي‌شود.
برخي بزرگان، گاهي از اول تا آخر ماه مبارک رمضان، شبي هزار بار سورة قدر را مي‌خوانده‌اند.
قرائت قرآن
در شب قدر به صورت خاص، قرائت سوره‌هايي مورد سفارش قرار گرفته است؛ از جمله سوره‌هاي دخان، روم، عنكبوت و هزار بار سورة قدر که خيلي سفارش مي‌شده است. اگر کسي نمي‌تواند هزار بار اين سوره را بخواند، حداقل صد مرتبه بخواند. سورة قدر، يعني توجه به همان زاوية حقيقي ليلة‌القدر كه با قرائت اين سوره، توجه انسان به آن حقيقت جلب شده، زمينه استفاده از آن فراهم مي‌شود.
برخي بزرگان، گاهي از اول تا آخر ماه مبارک رمضان، شبي هزار بار سورة قدر را مي‌خوانده‌اند.
توسل به اهل‌بيت عليهم السلام به ويژه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف
شب قدر، شب قرآن و امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف است؛ زيرا اين دو با هم مربوطند. طبق فرموده پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم در حديث ثقلين، اين دو از هم جدا شدني نيستند و بنابر فرموده امام صادق عليه السلام سوره قدر، سوره اهل‌بيت عليهم السلام است. شب امضاي پرونده و مقدرات سال آينده توسط حضرت بقية الله عجل الله تعالي فرجه الشريف است؛ لذا شب ارتباط با قرآن همراه با توسل به حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف است. در روايات، خواندن دعاي سلامتي امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف در همه وقت، مورد سفارش قرار گرفته است؛ يعني بايد در همه حالات، متوجه و متذكر امام بود.
پي‌نوشت‌ها
۱٫ در تنظيم اين نوشتار از سخنان استاد گرانقدر، جناب حجت الاسلام والمسلمين جعفر ناصري -دامت برکاته- بهره گرفته‌ايم.
۲٫ بديهي است اين تقسيم‌بندي، با اندکي تسامح قابل طرح است.
۳٫ مجمع البيان، ج۱۰، ص ۵۱۸٫
۴٫ سوره قدر: ۴٫
۵٫ سوره دخان: ۶٫
۶٫ كافي، ج ۱، ص ۵۳۲٫
۷٫ سوره دخان: ۳٫
۸٫ كمال الدين، ج ۱، ص ۲۸۱؛ وسائل الشيعه، ج ۷، ص ۳۸۱٫
۹٫ قال النبي‌ صلي الله عليه وآله وسلم: «من طلب شيئاً و جدَّ وجد» نهج الفصاحه، ص ۷۷٫
۱۰٫مراقبات، ص ۲۲۴٫
۱۱٫ سوره قدر: ۱-۳٫
۱۲٫ ترجمه المراقبات، ص ۲۷۶٫
۱۳٫ از دست دادن اصل سرمايه را خسران مي‌گويند. (مفردات راغب، ص ۲۸۱).
۱۴٫ كافي، ج ۱، ص ۱۹۶؛ آمال شيخ صدوق، ص۵۲۰٫
۱۵٫ إقبال الاعمال، ج ۱، ص۱۴۹٫
۱۶٫ ترجمه المراقبات، ص ۲۷۶٫
۱۷٫ سوره فاطر: ۱۰ «…إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ..».
۱۸٫ نردبان آسمان، ص ۵۷٫