چشمه زلال :  فصل نجات (۱) 
سخنرانی  حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ جعفر ناصری حفظه الله

اشاره
سحرخیزی و نماز شب، یکی از شرایط و ضروریات سلوک معنوی است، تا جایی که بزرگان، رسیدن به درجات عالی رشد را بدون سحرخیزی و نماز شب، ناممکن می‌دانند. در این شماره نظر به اهمیت این مسئله، با استفاده از سخنان ارزشمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ جعفر ناصری -حفظه الله- اهمیت و آثار این مسئله مهم و اساسی را بررسی می‌کنیم؛ با این امید که این سخنان که آمیخته‌ای از مواعظ و معارف است، زمینه را برای سحرخیزشدن ما فراهم کند؛ ان‌شاءالله.
چرا ما توفیق نماز شب را نداریم؟ چرا دل ما آن‌قدر سخت شده که نگران نخواندنش هم نمی‌شویم. خدا می‌داند که این، یک نوع بیماری است. چه برنامه‌ای در طول شبانه‌روز بیش از بیداری سحر و نماز شب می‌تواند خیر را به سمت ما سوق بدهد؟ چرا ما معادلاتمان به هم خورده است؟ چرا در تشخیصِ کیفیت و راه اندازه‌گیری محتوای معنوی میزان نداریم؟ چرا به آنچه در قرآن و روایات اهمیت داده شده، اهتمام نداریم؟ چرا از سلیقه و ذائقه تولید شده بر اثر علل و عوامل مختلف استفاده می‌کنیم؟ این مطالب، آسیب‌شناسی می‌خواهد. ما باید عزاداری کنیم برای دل‌مردگی‌مان که اهتمام به سحرخیزی ندارد، و وقتی این توفیق از دستش رفت، نگران نمی‌شود.
سیره گذشتگان در زمینه نماز شب
این مرکز خیر (سحرخیزی)، توفیقش از دست ما رفته است. مدتی است در این فکر هستم که چرا ما این‌قدر بی‌توجه یا بی‌توفیق شده‌ایم؟ در حالی که در نسل‌های قبل، حتی اهل بازار هم مقید به سحرخیزی بودند و واقعاً برای سحرشان زمانی را قرار می‌دادند.
در ملاقات اولی كه مرحوم آیت الله قاضی; با مرحوم علامه طباطبایی; داشتند به ایشان گفته بودند: «پسرم! اگر خیر دنیا را می‏خواهی نماز شب، آخرت می‏خواهی نماز شب، هر چه می‏خواهی نماز شب». و این واقعاً سفارش همه بزرگان است. این جمله را هم از مرحوم قاضی; نقل كرده‏اند كه ایشان در این باره فرموده‌اند:
اما نماز شب‏؛ پس هیچ‏گاه چاره و گریزى براى مؤمنین از آن نیست. و تعجب از كسى است كه مى‏خواهد به كمال دست یابد، در حالى‏كه براى نماز شب قیام نمى‏كند. و ما نشنیدیم كه احدى بتواند به آن مقامات دست یابد، مگر به وسیله نماز شب.۱
 بزرگان، این‌طور از داشته‌هایشان نگاهداری و نگاهبانی می‌کردند، و این سبک و  ذخیره را از بزرگان می‌گرفتند؛ به همین دلیل حوزه پر از خیر و برکت بود.بعضی آقایان می‌گفتند: هفتاد سال پیش، از نجف به قم آمدیم و شب را مهمان یکی از طلبه‌های مدرسه حجتیه بودیم. دیدیم یک ساعت به اذان صبح که شد یکی یکی چراغ حجرات روشن شد. ایشان می‌گفت: من هم بلند شدم، وضو گرفتم و به حرم حضرت معصومه۳ رفتم؛ دیدم در تمام مسجد بالاسر حضرت، طلبه‌ها مشغول نافله هستند.  
بالاخره، این حال غالب اهل حوزه بوده که به نسل‌های بعد هم خود به‌خود سرایت می‌کرده است.
الآن متأسفانه در مجامع گوناگون، ابزار مختلف آمده و همه را به خود مشغول کرده و همه رقم معادلات را به هم زده است؛ یکی با گوشی تلفن، یکی با تلویزیون و … ما اگر بخواهیم دنبال این سبک زندگی برویم، بیچاره خواهیم شد. همه توفیقاتمان و همه ذائقه معنوی ما را تغییر خواهد داد. ما باید در بین ۲۴ ساعت، یک زمانی خودمان را به اصطلاح چک کنیم؛ یک جایی باید از حیث معنوی تجدید قوا کنیم؛ یک جایی این میزانمان را استاندارد کنیم و این ارتباطمان را برقرار نماییم؛ یک جایی روح خودمان را تقویت کنیم. و چه وقتی بهتر از سحر؟ اگر سحر نباشد، در وقت دیگر، این ارتباط و تقویت، سخت می‌شود.
خاطره‌ای از مرحوم آیت الله بهاء الدینی;
خدا آیت الله بهاء الدینی را رحمت کند؛ اواخر عمر ایشان بود که یک سفر با هم به اصفهان رفتیم. شب در منزل ابوی ما استراحت کردند. ایشان خیلی منظم بودند و همان اوایل شب، مثلاً ساعت ده، گفتند: «آقا ما باید استراحت کنیم». من هم پایین پای ایشان متکا گذاشتم؛ منتها خوابم نمی‌برد، به حسب اینکه اگر ایشان چیزی نیاز داشتند، بیدار باشم. شاید یکی دو ساعت خوابیدند و بعد بلند شدند و فرمودند: «ساعت چند است؟» گفتم: «دوازده». فرمودند: «یک ساعت دیگر وقت داریم». دوباره خوابیدند و بعد از یک ساعت بلند شدند و فرمودند: «ساعت چند است؟» گفتم: «آقا یک است». گفتند: «خیلی خوب آقا! بس است». آب آوردیم و وضو گرفتند و نشسته، نافله‌ای خواندند. نافله‌شان که تمام شد، فرمودند: «چای هست؟» چای درست کردیم و خوردیم.
حدود چهار ساعت به اذان بود که، نشستیم خدمت ایشان و ایشان صحبت کردند. آن قدر مجلس جالب و عالی‌ای بود که انسان احساس می‌کرد درک محضر ایشان، برکاتش خیلی بیشتر از عبادت فردی است.
مرحوم آیت الله بهاء الدینی; -مخصوصاً در اواخر عمرشان- روی بیداری سحر خیلی تأکید داشتند و خودشان هم از ساعت‌های بعد از دوازده و یک، خیلی بهره برده بودند. می‌گفتند: «بیدار شوید؛ هر چند نماز شب را نشسته بخوانید. بیدار شوید؛ هر چند صرفاً بیدار باشید [و نماز شب هم نخوانید]».
پدربزرگ ما، مرحوم حاج ملا باقر هم که آخوند کاشی را درک کرده بود و بسیار زاهد بود، عجیب به سحر ملتزم بود و برای آن، ارزش قائل بود. ایشان سحرهای عجیب و پربرکتی داشت.
اهمیت سحرخیزی از منظر قرآن کریم
در قرآن، آیات متعددی وجود دارد که به مسئله نماز شب سفارش می‌کند. شاید لطیف‌ترین مطلب، این آیه شریف باشد که بسیار زیبا فرموده است:

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا؛۲
و پاسى از شب را [از خواب برخيز، و] قرآن [و نماز] بخوان! در حالى كه [عبادتى] افزون براى توست. اميد است پروردگارت تو را به مقامى ستوده برانگيزد!

در آیه دیگری در مورد برخی مؤمنان می‌فرماید:

تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ينْفِقُونَ؛۳
پهلوهايشان از بسترها دور مى‏شود [و به پا مى‏خيزند و رو به درگاه خدا مى‌آورند] و پروردگار خود را با بيم و اميد مى‏خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده‏ايم، انفاق مى‏كنند.

در ادامه این آیه، در مورد نتیجه و اثر سحرخیزی تعبیری دارد که شاید این تعبیر با این حد از محتوا، برای هیچ عملی وجود نداشته باشد. آنجا که می‌فرماید:

فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْينٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يعْمَلُونَ؛۴
هیچ كس نمى‏داند چه پاداش‌هاى مهمّى كه مایه روشنى چشم‌هاست براى آن‌ها نهفته شده است. این پاداش كارهایى است كه انجام مى‏دادند.

همچنین در سوره مبارک مزمل می‌فرماید:

إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيلِ هِی أَشَدُّ وَطْئًا وَ أَقْوَمُ قِيلًا؛۵
در حقیقت عبادت شب، گامى سخت‌تر، و گفتارى پایدارتر است.

بی‌دلیل نیست که حضرت حق تعالی می‌فرماید:

 نَجَّيْناهُمْ بِسَحَر؛۶
آن‌ها را در موقع سحر، نجات دادیم.

شب، خیلی بركات دارد. انسان موجودی  ناشناخته است. حركت انسان باید از خودش آغاز شود و همه عوالم را تحت تأثیر بگذارد. ولی نقطه شروع، در وجود خود آدمی است و شب برای بیرون آمدن از تشتت و وابستگی‏ها، خیلی آرام‏تر و مناسب‌تر است. در روز؛ نفوس، تعلقات، كار، خستگی‏ها، اشتغال قوه خیال به ابعاد و زوایای مختلف، تحریك قوای غضبی، همه هست؛ اما شب، جای آرامش است. باید از شب بهره برد و شروع را در شب قرار داد. طول روز، پرتنش و پر از اشتغال است. نفوس بیدارند، فتنه‏ها بیدارند، همه‌جا شلوغ است، اشتغالات نفسانی زیاد است؛ نقشه‏ها و سیاست‏های بی‏رحمانه زیاد است؛ ولی شب، این‌طور نیست و خیلی می‏شود از آن بهره برد.
زلال و خلاصۀ شب، در سحر است. سحر، زمان و فصل نجات است. سحر، مایه خیر و برکت است. نگذاریم از دستمان برود؛ حتی به حداقل‌هایش. اگر یک ساعت می‌شود، خدا بدهد برکت؛ اگر نشد، نیم ساعت؛ نشد، بیست دقیقه. كسی كه می‏خواهد یك حركتی به سمت خدای متعال شروع كند، بدون سحر و بیداری شب نمی‏شود، بدون انس با قرآن نمی‏شود.
اهمیت نماز شب از نظر روایات اهل‌بیت:
علاوه بر آیات، در روایات هم این مسئله مورد اهتمام اهل‌بیت: بوده است. آن قدر مسئله نماز شب مهم است که از امام صادق۷ نقل شده که فرمودند:

 لَيْسَ‏ مِنْ‏ شِيعَتِنَا مَنْ‏ لَمْ‏ يُصَلِ‏ صَلَاةَ اللَّيْلِ‏؛۷
از شیعیان ما نیست، کسی که نماز شب به‌جا نمی‌آورد.

باز از ایشان نقل شده که فرمودند:

 عَلَيْكُمْ‏ بِصَلَاةِ اللَّيْلِ‏ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ وَ أَدَبُ الصَّالِحِينَ قَبْلَكُمْ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنْ أَجْسَادِكُمْ؛۸
بر شما باد به نماز شب که این عمل، سنت پیامبر شما و رسم و ادب صالحانی بوده که قبل از شما بوده‌اند و دورکننده بیماری از بدن‌های شما می‌باشد.

نماز شب، بیماری‌های جسمی و روحی و حتی بن‌بست‌ها و گرفتاری‌ها را از انسان دور می‌کند و اساس همه خیرات است. هنگامی که از بعضی بزرگان برای رفع بیماری‌ها و بن بست‌ها راه چاره می‌طلبیده‌اند، می‌گفتند: «شما این تعهد را بکنید که سحر بیدار شوید و نافله شب بخوانید؛ رفع مشکلتان را ما تضمین می‌کنیم». این قضیه عزمی می‌خواهد و طلب توفیقی از حق تعالی.
 امیدواریم با احیای این سنت در زندگی‌هایمان به بالاترین و عالی‌ترین نصیب‌ها دست پیدا کنیم و این ارث را برای بچه‌هایمان باقی بگذاریم. اگر این سنت در زندگی ما باشد، بچه‌های ما دیگر مشکلی نخواهند داشت. اگر یاد بگیرند که سحر را باید بیدار شوند و یک ارتباط نافله‌ای ایجاد کنند، شما دیگر نگرانشان نباشید.
سیره اهل بیت: در مورد نماز شب
مسئله نماز شب، از مجربات امامیه(شیعه) است که آن را با هیچ چیزی عوض نمی‌کردند. شما سیره اهل بیت عصمت و طهارت: را نگاه کنید. در مورد رسول خدا۶ -ذیل آیه اول و دوم سوره طه –آمده که حضرت به‌قدری در سحرها روی پاهای مبارکشان می‌ایستادند و عبادت می‌کردند و قرآن می‌خواندند که پاهای مبارکشان ورم می‌کرد۹ تا جایی که آیه نازل شد:

‏ طه‏* ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ‏ الْقُرْآنَ‏ لِتَشْقى‏* إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشى؛‏۱۰
طاها* قرآن را بر تو فرو نفرستادیم، تا به زحمت افتى* جز اینكه براى كسى كه [از مجازات] مى‏هراسد، یادآورى باشد.

آثار و برکات نماز شب
این نماز شب، از اصول شخصیتی انسان، از حاصل ایمانی انسان و از خیراتی که نصیب انسان شده یا بناست بشود، نگاهبانی می‌کند. نماز شب اهتمامی بوده که در روح مؤمن و شیعه، حیات می‌دمیده است. اگر انسان به سحرخیزی مقید باشد، بهره‌ای را در طول شبانه روزش احساس خواهد کرد، برکت و رشدی را احساس خواهد کرد، عصمتی را از ناحیه الهی احساس خواهد کرد.
با نماز شب خواندن و سحرخیزی، آلودگی‌ها، دل‌مردگی‌ها و بی‌توفیقی‌ها توسعه پیدا نمی‌کند. نماز شب خواندن، توفیقی است که اگر خدای متعال به کسی داد، در طول زمان، ضمانتی برایش هست، و یک نگاهبان و نوری برایش هست.
نماز شب در طول شبانه‌روز یک چراغ روشن در زندگی انسان، یک مرکز خیر، و منشأ توفیقات گوناگون می‌شود. هم برای جسم ما، هم برای روح ما، هم برای رزق ما، هم برای  علم ما، هم برای بهره‌وری از عمر ما، این چراغ روشنی است.
در روایاتی که درباره تقسیم رزق آمده است، از سحر تا طلوع آفتاب بهترین زمان برای جلب رزق معرفی شده است. این روایات، بسیار قابل توجه است.۱۱ این‌ها را اهمال نکنیم و رزق خودمان را با خواب صبح نبندیم. از اذان صبح تا طلوع آفتاب، وقت حساسی برای تحصیل رزق معنوی و مادی است که نباید آن را با خواب از بین ببریم. البته مدتی هم استقرار و استمرار می‌خواهد. تازه متوجه می‌شویم برکات سحر تا صبح چقدر است و واقعاً رزق در همان ساعات تقسیم می‌شود.
تأثیرات جسمی نماز شب
در وسائل الشیعه مرحوم شیخ حر عاملی بابی را در مورد نماز شب و برکات آن طرح کرده است. ان شاء الله دوستان سفارش‌های مؤکدی را که در این زمینه آورده است بیشتر دقت می‌کنند. از امام صادق۷ نقل کرده که فرمودند:

قِيَامُ اللَّيْلِ مَصَحَّةُ الْبَدَنِ‏ وَ رِضَا الرَّبِّ وَ تَمَسُّكٌ بِأَخْلَاقِ النَّبِيِّينَ وَ تَعَرُّضٌ لِرَحْمَتِهِ؛۱۲
سحرخیزی، باعث سلامت بدن و راضی شدن پروردگار و تمسک جستن به اخلاق انبیاء و قرار گرفتن در معرض رحمت الهی است.

نماز شب، حتی برای بیماری و جسم انسان هم مؤثر است. برای مقابله با توسعه روزافزون بیماری‌ها، در قرآن و از ناحیه اهل بیت عصمت و طهارت: درمان‌های گوناگون بوده است. این بزرگوران برای آسیب‌هایی که به جسم و روح انسان می‌رسد؛ در طبقات مختلف، ارائه درمان می‌کردند. بخشی از آن درمان‌گری‌ها  با همین اعمال، مانند نماز شب بوده است. در این روایت، امام صادق۷ صریحاً می‌فرمایند که نماز شب، باعث صحت بدن می‌شود. شما تجربه کنید و ببینید نماز شب چقدر از افسردگی‌ها و اضطراب‌ها را کم می‌کند. اضطراب‌ها و نگرانی‌هایی که خود، منشأ بیماری‌های دیگر هستند.
 ما برای درمان جسممان، می‌توانیم از راه‌های مختلف درمانی استفاده کنیم. یکی از آن‌ها، پزشک است؛ اما خیلی از راه‌های طولانی پزشکی، با یک روش ساده معنوی قابل مقایسه نیست. راه‌های معنوی، راه طولانی پزشکی را خیلی نزدیک می‌کند؛ البته این صحبت به معنای این نیست که راه پزشکی کلاً کنار گذاشته شود.
در مشکلات، راه‌های نزدیکی از ناحیه اهل بیت عصمت و طهارت: ارائه شده است. گاهی انسان می‌بیند افرادی با صدق، در سن نود سالگی و هشتاد سالگی، چون ملتزم به سحرخیزی بوده‌اند و یک گام از بیداری سحرشان عقب‌نشینی نمی‌کردند، با صحت و عافیت، تمام روزه‌هایشان را می‌گیرند. انسان می‌بیند چقدر این‌ها با این التزام بهره برده و زندگی‌شان برکت پیدا کرده است.
بیداری سحر، حتی در صحت جسم، تأثیر بسزایی دارد. این را نمی‌شود نادیده گرفت. فقط یک التزام می‌خواهد. انسان شروع کند تا ببیند چقدر برکات نصیبش می‌شود؛ عمر طولانی، صحت جسم، فراوانی رزق، از آثار نماز شب است.
چرا ما گاهی دویدنمان دنبال ابزار مادیِ رزق، بیشتر است از ابزارهای معنوی که قرآن و روایات ارائه می‌کنند؟ همین است که راه ما را دور، و ما را بیچاره کرده است. کاری کرده که شب و روز بدویم؛ ولی حاضر نباشیم به آن راهکاری که اهل بیت عصمت و طهارت و قرآن ارائه می‌دهند، اهتمام داشته باشیم. حاضر نباشیم ساعتی را در سحر، حتی برای به‌دست آوردن رزق خودمان، ذخیره کنیم.
گاهی به دلیل توفیق پیدا نکردن برای ارتباطی در سحر، روزانه مجبور می‌شویم چقدر بدویم. متأسفانه حاضریم آن دویدن را انجام دهیم؛ اما برای این کار برنامه‌ریزی نمی‌کنیم. این، بیچارگی بزرگ و یک نوع بیماری است. یک نوع مسمومیت است که ذائقه معنوی ما را از بین برده و عبادات به نظرمان گوارا نمی‌آید. خیلی باعث تأسف و تأثر است که تا ساعت دوازده یا یک شب و گاهی هم بیشتر، راحت می‌نشینیم؛ اما هنگام سحرخیزی که می‌شود، خوابمان می‌برد. این، بیماری شدیدی است.
بیداری در آن وقت و خود را در معرض رحمت الهی قرار دادن، در زندگی انسان خیرات می‌آورد؛ حتی برای فرزندان انسان. خانه‌ای که در آن، بیداری سحر وجود دارد، خانه‌ای که در آن در اول وقت، اذان گفته می‌شود، خانه‌ای که در آن نافله شب خوانده می‌شود، برکاتش زیاد است.
گاهی خدای متعال توفیق می‌دهد و برخی مردم با این مراکز خیر ارتباط برقرار می‌کنند و بهره‌ فراوانی را می‌برند؛ چه از حیث جسمی، چه از حیث روحی، چه از جهت شخصیتی، چه از جهت تأمین آینده و مشکلات. گاهی برای یک بن‌بستی که در زندگی پیش آمده، مدت‌های طولانی باید انسان صدمه بخورد، تا برطرف شود؛ اما با یک سحر، قضیه‌اش حل می‌شود. اگر این کار را می‌کردیم، مشکلاتمان هم کمتر بود. ما نباید این فرصت را نادیده بگیریم. لازم است یک برنامه جدیدی برای به دست آوردن این توفیق داشته باشیم. اگر سحرخیزی داریم، آن را بیشتر کنیم و اگر نیست، حداقل‌هایش را به دست آوریم.
خداوند، توفیق بهره‌برداری از سحر و عبادت شبانه را به همۀ ما عنایت فرماید.
در شماره بعد، راهکارها و تدابیر لازم برای به دست آوردن توفیق سحرخیزی را بررسی می‌کنیم؛ ان‌شاءالله.

پی‌نوشت‌ها
۱٫ نامه‏ هاى عرفانى، على محمدى، قم، معارف، ۱۳۸۶ش، ص۲۳۳٫
۲ . سوره اسراء: ۷۹٫
۳ . سوره سجده:۱۶٫
۴ . سوره سجده: ۱۷٫
۵٫ سوره مزمل:۶٫
۶ . سوره قمر: ۳۴٫
۷ . وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، قم، آل البيت:، اول، ۱۴۰۹ق، ج‏۸، ص۱۶۲٫
۸ . من لايحضره الفقيه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ ق، ج‏۱، ص۴۷۲٫
۹ . البرهان، سيد هاشم بحرانى، تهران، بنياد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق، ج‏۳، ص ۷۴۸٫
۱۰ . سوره طه ۳-۱٫
۱۱٫ وسائل الشيعة، ج‏۶، ص ۴۶۰٫
۱۲٫ همان، ج‏۸، ص ۱۵۰٫