چشمه زلال  :   دل‌های همراه ، راهکارهای بهره‌برداری بهتر از جلسات معنوی
برگرفته از سخنان حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ جعفر ناصری حفظه الله

اشاره
در طول سال، جلسات معنوی فراوانی در سطح جامعه تشکیل می‌شود و ما هم در بعضی از این جلسات شرکت می‌کنیم؛ مانند جلسات دعا و توسل، جلسات عزاداری، جلسات اخلاق، جلسات قرآن و ….
هدف ما از شرکت در این جلسات، زمینه‌سازی برای رسیدن به رشد و تعالی بیشتر و در مجموع، رسیدن به رحمت و فیض الهی است. سؤال اساسی در این‌باره این است که بهره‌برداری ما از این جلسات، چگونه افزایش می‌یابد؟ با رعایت چه شرایطی، این جلسات می‌توانند تأثیر بهتری در رشد و تعالی ما داشته باشند و چگونه می‌توانیم در این جلسات، به مقصود خود برسیم؟
این موضوع مهم را با استفاده از سخنان ارزشمند استاد گرامی، حضرت حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج شیخ جعفر ناصری -دام عزه- بررسی می‌کنیم.
استفاده از ظرفیت اجتماع
یك زاویه‌ای كه در راه خدا  مورد توجه است، حركت‌های دسته‌جمعی است که با حركت فردی، متفاوت می‌باشد. چگونگی بهره‌برداری و كیفیت تلفیق در این حرکت‌ها و جلسات جمعی، مهم است. در روایت هم آمده است که: یدُ اللهِ عَلَى الْجَمَاعَة؛۱ یعنی دست رحمت و عنایت ویژه الهی، بر جماعت است.
همچنان‌که امام صادق ع می‌فرمایند:

ما اجتَمَعَ أربعةُ رَهطٍ قَطُّ عَلى أمْرٍ واحِدٍ فَدَعَوا اللهَ إلاّ تَفَرَّقُوا عن إجابَةٍ؛۲
هیچ گاه چهار نفر گرد نیامدند و براى مطلبى به درگاه خدا دعا نكردند ، مگر اینكه با اجابت آن دعا، پراكنده شدند.

پیامبر اکرم ص كدام اجتماع را فرمودند «يَدُ اللهِ عَلَى الْجَمَاعَة»؟ شرط اين جماعت چيست؟ اگر چند نفر در وادی معنویت و رشد قرار گرفتند، چگونه می‌توانند غیر از اقدامات فردی‌شان از اجتماعشان بهره ببرند؟ یكی از راه‌ها، جلسات دسته‌جمعی است. در روایت از رسول خدا۶ آمده است:

الأرْواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَةٌ، فَما تَعارَفَ مِنها فِی اللهِ اِئْتَلَفَ وَ مَا تَناكَرَ مِنها فِی اللهِ اِخْتَلَفَ؛۳
ارواح، گروه‌های جمع شده‌ هستند. آنان كه در مسیر خدا با یكدیگر آشنا شوند، با هم الفت می‌گیرند و آن‌ها كه در مسیر خدا با هم آشنا و مشترک نباشند، از هم جدا مى‌شوند.

ارواح، شعاع‌هایی از عالم غیبند که اینجا باید همدیگر را پیدا كنند. اگر پیدا كردند، تازه اول راه می‌شود كه چه كار كنند تا بتوانند بازگشتی دوباره داشته باشند. وقتی پنج نفر یا ده نفر که دارای شرایط لازم باشند کنار هم بنشینند و شروع ‌كنند به ذكر توسلی، این جلسه و توسل، خیلی می‌تواند مفید و مؤثر باشد. وقتی اهل مجلسی واقعاً با هم یکی بشوند، آن وقت دعا در آن مجلس، ردخور ندارد و خیلی بركات دیگر به همراه دارد؛ از جمله اینکه درصدها را بالا می‌آورد؛ به این معنا كه این آقا از نظر روشنایی دل، مثلاً ۵ درصد بوده؛ ولی به جلسه خوبی رفته و در نتیجه، تا ۷۰ درصد بالا می‌آید. در این‌گونه جمع‌ها موازنه‌ای میان افراد ایجاد می‌شود؛ به‌طوری که همه احساس آرامش و قدرت معنوی می‌كنند. اگر توسلات و جلسات خوب پیدا بشود، نفوس را با هم همرنگ می‌كند و سرعت رشد را بالا می‌برد.
 نمونه قرآنی یک اجتماع بسیار مفید
یک نمونه قرآنی از جمع‌ها مطلوب، جریان اصحاب کهف است. ببینید این افراد، در این مدت کوتاهی که با هم بودند چقدر رشد کردند که طبق روایات، از اصحاب امام زمان ع قرار گرفتند و تا این حد، مستحق کرامت شدند. دلائل این همه رشد، متعدد است؛ یکی از دلائل آن، همین اجتماع آن‌ها است. این‌ها جمع بودند و جمعشان هم دارای شرایط لازم بود؛ لذا خیلی آن‌ها را رشد داد. جمع، خیلی می‌تواند کار انجام بدهد. اجتماع این‌ها به آن عدد خاص که رسید، این اجتماع، این‌ها را بسیار رشد داد.
اساساً حرکت‌های فردی معنوی مانند توسل، یك‌سری آثار دارند، حرکات و توسلات اجتماعی یك آثار دیگری دارند؛ لذا اگر مردم یک مملكت، توسل داشته باشند، مشكلات ایجاد نمی‏شوند و خیرها هم به دست می‏آید؛ برای مثال، خشك‌سالی می‏تواند فاجعه ایجاد كند، احتمالش هم هست برای مملكت بیاید؛ ولی اگر مردم به اهل بیت: متوسل باشند، رفعش از ناحیه آن‌ها بسیار آسان است و عنایت می‏شود؛ یا مثلاً خطرات دشمن، هجوم به شیعه…، این‌ها با توسل‏های جمعی از میان می‏رود، توسل‏های فردی خوب است؛ اما توسل جمعی، مشكلات عمومی و مملكتی را از میان می‏برد.
به هر حال اجتماع و جلسات معنوی، برکات و نتایج بسیاری می‌تواند داشته باشد؛ اما برای اینکه جلسات و حرکت‌های جمعی بتواند این‌گونه برکات فوق‌العاده را داشته باشد و بار انسان‌ها را سبک نماید و مشکلات بزرگ فردی و اجتماعی را حل کند، شرایط خاصی دارد. اگر شرایط لازم حاصل شود، خیلی خیلی بهره دارد و روح را واقعاً تقویت می‏كند. انسان با شرکت در برخی از روضه‌ها یا جلسات اخلاق یا توسل، احساس سبکی، تقویت روح و لذت معنوی می‌کند؛ این به دلیل این است که اهل آن مجلس، شرایط لازم را رعایت کرده‌اند. برخی از این شرایط، عبارتند از: ۱٫یکدلی و نبود تعارضات نفسانی
اول اینکه جمع باید جمعی باشد که تعارض نفسانی بینشان نباشد. هر چه در این جلسات، دل‌ها به هم نزدیک باشد و افراد، خیرخواه و دلسوز هم باشند و یگانگی برقرار باشد، این جمع و جلسه به رحمت خدا و دریافت فیوضات، خیلی نزدیک هستند. به هر حال برای پیدایش اُنس روحی و معنوی باید آمادگی وجود داشته باشد؛ به این معنا که كدورات نفسانی، چه در مورد اهل مجلس و چه در مورد غیر اهل مجلس، نباید وجود داشته باشد؛ بلکه دل باید زلال باشد. فضای دل اگر كدر شد، مانع استجابت دعا می‏شود. این هم یكی از مسائلی است كه در مجالس نمی‌گذارد انس و الفت و بهره و صفا به‌وجود بیاید.
خدا رحمت کند مرحوم حاج حسن آقای شرکت را که نقل می‌کردند: گاهی مرحوم آقای انصاری همدانی موقع دعا در جلسات، به دو نفر از رفقا اشاره می‌کردند و می‌گفتند: «شما و شما، دل‌هایتان را باهم صاف کنید؛ می‌خواهیم دعا کنیم».  این، ‌یک حقیقتی است. اگر دل‌ها یکدست بشود، نفسانیت از میان برود، تعداد خیلی کم هم می‌تواند بارهای بزرگی را بلند کند.
ما باید واقعاً در این‌گونه مجالس، صلح و صفا داشته باشیم كه اگر كسی به مجلسمان آمد، حس آسایش بكند و غلبه معنویت باشد. خداوند میان عباد خالصش، کسانی را  دارد كه متعدد هم هستند؛ ولی طوری سبك هستند كه انسان وقتی وارد مجالسشان می‏شود، احساس امنیت و آسایش می‏كند.
متأسفانه این تعارض نفسانی، حتی در مسائل سلوکی و معنوی زیاد است. انسان گاهی به مشاهد مشرفه می‌رود، می‌بیند که متعددند پیرمردهای خیلی خوب که اهل عبادت هستند؛ ولی فوری با نمازگزاران یا با زائران، دعوایشان می‌شود و تحمل‌هایشان کم است. این، یک نمونه از تعارض نفسانی است. گاهی یک اختلاف و اصطکاک، فضا را کدر می‌کند و درِ رحمت را به دل انسان می‌بندد، وگرنه محضر اهل‌بیت عصمت و طهارت: مُخْتَلَفُ الْمَلائِکَة [=محل رفت و آمد ملائکه] است. ‌این تعارض نفسانی، این خشم‌های پنهان، این پرداختن به خیالات، این اصطکاک‌ها و این درگیری‌های درونی، حرکت‌های نفسانی است که رزق‌ها را کم، انسان را مبتلا می‌کند.
۲٫داشتن انگیزه‌های معنوی و خالص
یكی دیگر از شرایط، این است که داعی و انگیزه، باید كاملاً معنوی باشد. خیلی مهم است که ما واقعاً برای چه چیزی پا در این‌گونه مجالس می‌گذاریم. برای دیدن دوستان؟ برای خوشایند صاحب مجلس؟ یا واقعاً برای بهره بردن و رشد؟ می‏گفتند: مرحوم آیت‌الله انصاری همدانی، اوائل كه به قم آمده بودند، به درس مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائری; (مؤسس حوزه علمیۀ قم) رفته بودند. در درس ایشان معمول بوده كه قبل از درس سیدی روضه‏ای می‏خوانده است. مرحوم آقای انصاری همدانی ‏گفته بودند: وارد كه شدم، دیدم فضای بالای سر همه طلبه‏ها را ابرهای تیره گرفته است. سید رفت بالا و همین‌که گفت: «السلام علیك یا اباعبدالله» و حاضران دست‌هایشان را به پیشانی گذاشتند و توجه پیدا كردند، ابرها متراكماً از در بیرون رفت یا محو شد.
حقیقت این‏ ابرهای سیاه، دواعی نفسانی است. علم، بسیار خوب است؛ ولی علم، اخلاص می‏خواهد. علم وقتی كه همراه با نیت سالم شد، مفید است، و الا گاهی من در درس، دو زانو نشسته‏ام كه یك اشكالی را مطرح كنم؛ ولی آخرش منتهی می‏شود به مسائل نفسانی كه «من» این اشكال را مطرح كنم، یا «من» فلانی را محكوم كنم، یا من از بهترین شاگردهای فلان باشم.
 خلوص برگزارکنندگان و گردانندگان این‌گونه محافل هم در کیفیت مجالس، خیلی مؤثر است.
۳٫یاد اهل بیت:
نمك و اصل در این‌گونه مجالس، یاد و ذکر اهل بیت: است. منظور از نمک، یك كیمیایی است كه به مجلس می‏خورد. مجلسی كه این جور آماده شده، با توجه به اهل بیت: چه در قالب  ذكر صلوات یا حدیث كساء یا روضه حضرت سیدالشهدا۷ یا … جان می‌گیرد و نورانی می‌شود. آن‌گاه، دیگر وقت آن است كه انسان از توسل بهره ببرد، و خودش را در معرض نسیم رحمت خدا قرار بدهد. برخی جلسات هست که به اسم روضه و عزاداری تشکیل می‌شود؛ اما کمتر یاد اهل بیت: و معارف و فضائل و مصائبشان در آن گفته می‌شود؛ بلکه مسائل متفرقه طرح می‌گردد؛ در حالی که باید هر بحث و موضوعی را به یاد و نام اهل بیت: ختم کرد و لو در قالب یک روضه، یا سلام، یا … .
۴٫مراعات های قبلی
از دیگر اموری که در برداشت ما از جلسات معنوی مؤثر است، عملکرد گذشته ما است. کیفیت و برکات این‌گونه جلسات، به اعمال طول هفته و سال و ماه ما و به نفوس ما بستگی دارد. اگر بتوانیم مراقبه خود را در طول هفته زیاد كنیم، درصد كیفیت مجالس بالا می‏رود. باید در طول هفته، هدف اصلی‏مان امور معنوی باشد و كارهای روزمره‏مان را بهانه برای رشد معنوی‌مان بدانیم. این كار را باید عملاً در طول روز ثابت كرد. مبادا كثرت اشتغال و افكار زیاد و تشتت، ما را به سمت شیطان ببرد. كسی كه یك هفته در امور دنیایی كار می‏كند، وقتی نشسته است، افكارش به طور ملكه و خودكار در مسائل دنیایی غوطه می‌خورد؛ لذا هم برای خودش خیری حاصل نمی‏شود و هم ممكن است مانع رسیدن فیض به سایرین شود.
۵٫پرهیز از اشتغالات
یکی از شرایط مهم برای ثمربخشی این‌گونه جلسات، این است که در این‌گونه جلسات باید از هرگونه تشتت و پراكندگی اجتناب کرد. حداقل این بخشش، بر عهدۀ خود انسان‌ها و در اختیار آن‌ها است. وقتی شخص در این‌گونه جلسات شرکت می‌کند، باید کاملاً فارغ باشد؛ تا حدی که گویی اصلاً در هیچ جای عالم، كاری ندارد. انسان یك ساعتی را كه در مجالس دعا و وعظ و … هست، باید تمام هوش و حواسش متوجه خود مجلس باشد، و به بیرون و خانواده و كار و… توجه نداشته باشد. بهره بردن از این‌گونه جلسات، یك اجتماع خاطری می‏خواهد. بعد از اجتماع خاطر و نبود تشتت و پراکندگی است که اتفاق‌های معنوی خوب برای اهل مجلس، رخ می‌دهد.
ذکر   این  نکته هم مفید است که یکی از اموری كه در كل، مشكل اجتماع است و فضای معنوی را پایین می‏آورد، آلودگی‏های صوتی است که از شروع تا پایان یک جلسه نباید باشد، تا انس و آرامش معنوی و توجه برای اهل مجلس حاصل شود. در سابق، فقط یك صدای بلند، مجاز بود و آن هم صدای مؤذن بود و تأیید هم می‌شد. الآن خیلی صداها و آلودگی‌ها در جامعه زیاد است و عادی هم شده است؛ در حالی که این‌گونه صداها، باعث انصراف فكر و توجه به آن سمت می‏شود؛ از جمله همین تلفن‌های همراه و صداها و مشغله‌هایی که ایجاد می‌کند، مانع تمرکز و اجتماع قلوب است.
۶٫رعایت حقوق دیگران
شرط دیگر برای استفاده از اقدامات معنوی، از جمله برای استفاده از محافل و جلسات معنوی وجود دارد، خالی بودن عهده انسان از حقوق دیگران است. خیلی از حقوق در ضمن رسالة الحقوق امام سجاد۷ تعریف شده  که وقتی این‌ها نادیده گرفته می‌شود، کار انسان سخت می‌گردد. اهل‌بیت: همه را بیان فرموده‌اند. حقوق مربوط به خویشان، همسایگان، اجتماع، دوستان و …. .
 یک ربطی میان انسان و این افراد هست که کوتاهی‌ها، پرخاش‌ها، یا اصطکاک‌های نفسانی با این‌گونه افراد، باعث می‌شود بر سر راه بهره‌برداری انسان، مانع ایجاد شود. رعایت نکردن این حقوق و اصطکاک با این افراد، مشکلات را متوجه خود انسان می‌کند.
 گاهی انسان زیر بار بسیاری از این‌گونه حقوقِ نادیده گرفته شده قرار دارد و اصلاً خودش متوجه نیست. یكی از مشكلات ما این است كه تأثیر نفوس دیگران در كارهایمان، گره روی گره می‌اندازد؛ یعنی یك كارهایی كرده‌ایم و می‌كنیم كه نفوس را ناخوش می‌آید و دل‌گیری حاصل می‌شود؛ در نتیجه منعكس می‌شود روی كارهای خودمان و گره روی گره می‌خورد.
ذکاوت واقعی مربوط است به کسی که خدا این نور را به او بدهد تا زیر بار حقوق ناشناخته یا توجه نکرده له نشود. الآن بسیاری از ماها در مورد حق الناس، فکر می‌کنیم که فقط مصداقش این است که یک پولی را که از یک نفر گرفته‌ام، به او برنگردانم؛ در حالی که این حقوق، بسیار زیادند و خیلی لطیفند و مراعاتشان خیلی لطافت می‌خواهد. گاهی انسان یک غیبت می‌کند که روایت هم دارد، واقعاً عصمت و ارتباط بینش و بین راهش مخدوش می‌گردد یا حتی کلاً قطع می‌شود.
این راه، خیلی لطافت دارد و مراعات می‌خواهد. ما فریب جهل و نادانی‌مان را می‌خوریم، وگرنه راه باز است. خدای متعال، همه را فرموده، اهل‌بیت: همه را به ما فرمودند و ماییم که در تشخیص‌ها، در نفسانیات، در جهل‌ها و نادانی‌هامان نمی‌توانیم درست برویم. باید آن قدر در این مرحله بمانیم، تا پخته‌ این حرکت بشویم.
 نزدیک‌ترین فشار از فوق (کلمه‌ فوق که می‌گویم عنایت روی این کلمه هست، نمی‌گویم از آسمان بالاتر؛ بلکه فشارهایی که بر شانه‌های انسان‌های اهل ایمان می‌آید)، فشارهایی است که از عدم مراعات حقوق است و انواع و اقسام زیادی دارد. تا انسان این حس مدیریت بر این امور برایش پیش نیاید و اهل تشخیص نشود و در حد خودش مراعات نکند، گرفتار خواهد بود. در این مورد، نمونه‌های فراوانی را می‌شود از لابه‌لای روایات و آیات یافت. باب خیلی وسیعی است و خیلی از ماها، حداقل در زمان‌های متعددی، خرد شده‌ این عدم مراعات‌ها هستیم.
گاهی زهد‌، دنیا گریزی و این‌گونه موارد که در قرآن و روایات به آن سفارش شده است، به دلیل مبتلا نشدن به این‌گونه حقوق است. پرهیز از این حقوق سنگین، الگوهای قرآنی یا روایی را وادار می‌کرده که برای رسیدن و کسب سبک‌بالی بیشتر، فراغت‌هایی برای خودشان درست کنند. طبعاً، خیلی مراعات می‌خواهد. وقتی نفوس دیگران، از ما دلگیری پیدا می‌کنند، تأثیر می‌گذارد؛ چه پدر؛ چه مادر و چه برادر دینی. خیلی ذکاوت و توانایی می‌خواهد که انسان، این حرکت را و این طریق را به گونه‌ای رفته باشد که هم حق و باطل مسائل را حس کند و هم وظیفه‌ خودش را تشخیص بدهد و کلاه هم بر سرش نرود؛ چون گاهی مردم، انسان را به کثرات خیالیه‌ خودشان دعوت می‌کنند.
راه برون‌رفت از حقوق
اگر این زاویه، احیا بشود خیلی انسان بارش سبک می‌شود و می‌تواند از فعالیت‌های فردی و جمعی، بهره کامل ببرد. منظور از این زاویه، پی بردن به اهمیت و تأثیرات حقوق در امور معنوی و مادی زندگی و تشخیص مصادیق حق و باطل حقوق است. باید این قدر با احتیاط رفت ، تا به این نور رسید و مصادیق واقعی حقوق را از مصادیق خیالی آن تشخیص داد، والا تشخیص‌های اولیه، گاهی به جایی نمی‌رسد.
خدا رحمت کند مرحوم آیت الله بهجت، مکرر این سفارش و نصیحت را می‌فرمودند: «آنچه را که می‌دانید، عمل کنید؛ آنچه را که نمی‌دانید، خداوند می‌رساند؛ به شرطی که گام اول برداشته شود».
 آری؛ «لاَ نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا»۴ اصلاً ما بدهکار به مراتب انبیا: نیستیم. قضایا را مخلوط نکنیم. ما بدهکار به عقب‌افتادگی‌های خودمان هستیم. عدم مراعات‌ها، ما را زمین زده است. بخشی از این عدم مراعات‌ها، مربوط می‌شود به عدم تشخیص‌ها و عدم تشخیص‌ها، مربوط می‌شود به عملکرد منفی که تولید کوری در انسان می‌کند که درست تشخیص ندهد و آفات از اینجا شروع می‌شود.
خلاصه و نتیجه بحث
جمع مؤمنان خیلی می‌تواند کارایی داشته باشد؛ ولی جمعی که کدورت و اصطکاک نفسانی نداشته باشند و از حق و حقوق، بیرون آمده باشند. حواسشان باشد که تحت اشراف و سیطره و چرخ‌دنده‌های حق الناس و حق الله، گیر نکرده باشند یا حداقل دل‌شکسته و توبه‌کرده باشند و ذکر استغفار، زیاد گفته باشند، تا خود این جلسات کمکش کند و او را به سمت نورانیت بیشتر ببرد.
 اگر شنیدید که این گونه جلسات و توجهات با این ابزار و شرایط، مرده را زنده کرده، تعجب نکنید و بدانید نتیجه ولایت الهی، و بیرون آمدن از سیطره‌ نفسانیات است. اگر هم یک وقت انسان در جلسات توسل و غیره شرکت می‌کند و آثاری نمی‌بیند، باز از خود او است.
 با رعایت موارد فوق، بخش زیادی از مقدمات استجابت دعا فراهم می‌شود. گاهی در جلسات چهار یا پنج نفری که شرایط رعایت شده است، فضای مجلس به‌قدری آماده می‏شده كه اگر برای مشکلی دعا می‌کردند، فی المجلس حل می‏شده است. ما كه می‏توانیم چنین سرمایه‏ای داشته باشیم و این قدر راه‏های طولانی و گرفتاری‏های شدید را با توسل به اهل بیت: نزدیك كنیم، چرا راه خودمان را دور كنیم؟! بهره‌های ما از این‌گونه جلسات می‏تواند زیاد باشد؛ اگر كم بود به‌سبب این موانع است كه گفته شد.
خداوند، همۀ ما را یاری فرماید که از خلوت‌ها و جلوت‌ها و از عبادات فردی و اجتماعی خود، بیشترین بهره‌ها را ببریم به‌حق اهل‌بیت عصمت و طهارت:.
پی‌نوشت‌ها
۱٫ الفصول المختارة، شیخ مفید، قم‏، كنگره شيخ مفيد، چاپ اول‏، ۱۴۱۳ ق‏، ص۲۳۷٫
۲ . كافي، شیخ كلينى، تهران، دار الكتب الإسلامية، چهارم، ۱۴۰۷ق، ج‏۲، ص ۴۸۷٫
۳٫ میزان الحکمه، ج۴، ص۵۴۰ و با اندکی اختلاف در: من لايحضره الفقيه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ ق، ج‏۴، ص۳۸۰٫
۴ . سوره انعام:۱۵۲٫