چشمه زلال  :  کیمیای رحمت
بررسی راه‌های مختلف درمان رذائل اخلاقی و معرفی یکی از بهترین راه‌ها
سخنرانی جناب حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ جعفر ناصری حفظه الله

اشاره
 راه‌های مختلف برای درمان بیماری‌های روحی کدام است؟ برای درمان مشکلات معنوی و مادی باید از کدامین مسیر حرکت کرد؟ در این شماره از نشریه خُلُق، با استفاده از سخنان ارزشمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ جعفر ناصری حفظه الله، جواب مختصری به این سؤالات می‌دهیم و کیفیت ورود به این مسائل را معرفی کنیم. نیز یکی از بهترین و ریشه‌ای‌ترین راه‌ها را برای تهذیب و اصلاح نفس معرفی می‌کنیم که کمتر در کلمات دیگران به آن پرداخته می‌شود. با امید به اینکه زمینه‌ساز درمان بیماری‌های روحی همه ما گردد.
مقدمه: امکان‌پذیر بودن تغییر اخلاق
نظر بعضی این است که اخلاق، قابل تغییر نیست؛ اما این عقیده، با قواعد متعدد دینی و عقلی همخوانی ندارد. البته در اجرا و درمان ممکن است مشکلاتی باشد. ممکن است ریشه‌یابی، به صورت صریح و مستند   
و همچنین یافتن داروی مناسب سخت باشد؛ اما اگر مبادی نظری حکمت عملی درست مدون بشود، هیچ تغییری در بخش خُلقیات و ملکات غیرممکن نیست؛ چراکه با تبیین مبادی نظری حکمت عملی، مبادی تغییر خلقیات پیدا می‌شود. مبادی تغییر اخلاق در حکمت عملی، باید علمی و دقیق بررسی شود، تا مشخص گردد که امکان اصلاح اخلاق هم هست.
البته باید خُلق را بهتر و بیشتر تعریف کرد و منشأ زاویۀ کاستی و رذیلت را یافت. وقتی این امور، مشخص شد، تغییر خُلق نیز امکان‌پذیر می‌شود.
منشأ یک رذیله، ممکن است مستند به ابعاد مختلفی باشد و داروهای معنوی، قطعاً از عهده درمان آن، برمی‌آیند.
وجود راه‌های مختلف برای درمان رذائل اخلاقی
نوع درمان بیماری‌های روحی در انسان، می‌تواند مستند به امور مختلف باشد؛ همان‌طور که بیماری‌های ظاهری هم همین‌گونه است. یک بیماری را می‌توان از راه‌های مختلف درمان کرد؛ مثلاً راه‌های متعددی برای درمان سرماخوردگی است. برخی می‌گویند: «برو استراحت کن، خوب می‌شوی». دیگری می‌گوید: «فلان جوشانده را مصرف کن، تا خوب شوی». بعضی هم برخی خوراکی‌ها را برای درمان سفارش می‌کنند. یک نفر هم به پزشک می‌رود و قرص و کپسول مصرف می‌کند و خوب می‌شود. درمان بیماریهای جسمی، انواع دارد. در بیماری‌های نفسانی هم این درمان‌ها به طریق اولیٰ گوناگون و فراگیر و در رده‌های متفاوت است.  بیماری‌های روحی را می‌توان با انواع راهکارهای معنوی درمان کرد.
لایه‌های درمانی، در طبقات مختلف با همدیگر مربوط هستند. بر این اساس از مسیر درمان‌های جسمی، می‌شود بسیاری از خُلق و خوها از جمله غضب  و شهوت را درمان کرد؛ لیکن مهم، طبقه‌بندی این‌ها و درک تناسبشان است.
بخش درمان‌شناسی، در طبقات مختلفی در طب النفوس بیان شده است؛ کما اینکه در طب الابدان هم همین گونه است؛ یعنی یک بیماری، از ابعاد و زوایای گوناگون قابل درمان است. بیماری‌های نفسانی هم همین‌گونه است. هر طبقه‌ای نیز انواعی دارد. جمع‌بندی  این فراگیری درمان و راهکارها، تأمل بیشتر می‌خواهد و یک نکته کلیدی است.
اگر یک نفر مدعی شد که مثلاً من با یک نوع گیاه، قوه غضبیه را کنترل می‌کنم، این راه، کاملاً ممکن است. می‌گویند نادرشاه افشار، خیلی پرخاشگر و ستیزه‌جو بود و بیمارگونه اقدام به جنگ و حمله و خون‌ریزی می‌کرد، تا اینکه در یکی از این جنگ‌ها حکیمی او را دید و گفت: «شما یک بیماری داری؛ من آن را درمان می‌کنم». همین کار را هم کرد؛ به گونه‌ای که نادر شاه آرام گرفت و دست از جنگ و خون‌ریزی برداشت. نادرشاه، این پیرمرد را همراه خودش ایران آورد و او برایش دارو آماده می‌کرد و در نهایت، فکر خیلی از قضایا از سرش بیرون رفت که ماجرایش در تاریخ ذکر شده است.
لزوم یادگیری قواعد حکمت عملی
ما باید هر چه می‌توانیم اطلاعاتمان را در مورد بسیاری از قضایا –از جمله قضایای شخصی خودمان- فراتر ببریم. اطلاعاتمان در مورد خوراکی که می‌خوریم، هوایی که در آن زندگی می‌کنیم، بیداری، خواب و تأثیرهای این امور روی روح و شخصیتمان را افزایش بدهیم و تأثیر این امور را باید خودمان حس کنیم. ما باید به نقطه‌ای برسیم که بیماری‌های خویش و درمان و کیفیت و طبقات درمان را در خود پیدا کنیم، تا خدای متعال ما را به پایه‌ای از حکمت راه بدهد. قطعاً انسان، انواع تأثرات را از اطراف دارد؛ یعنی تأثیرهای گوناگون هست.
اگر در بخش نظری حکمت عملی، به درستی کار شود، ریشه‌یابی بیماری‌ها و آسیب‌ها در لایه‌های مختلف در مورد یک شخص، ممکن خواهد بود.
فرض کنید اگر کسی بخل دارد، ریشه‌یابی‌اش سخت نیست و کارهای درمانش هم ممکن است. البته ممکن است مداوای سریع آن، سخت باشد که آن مطلب دیگری است؛ اما درمان آن در لایه‌های مختلف ممکن است.
صحبت بر سر نظام هندسی یک درمان‌نامه است که باید تمام باشد که در نظام اخلاقی اسلام، واقعاً تمام است؛ منتها جامعه اخلاقی در طول زمان باید رشد زیادی بکند، تا این فرهنگ و درمان‌ها را بیابد. باید سطح کیفی خُلقی، پیوسته ارتقا پیدا کند، تا معارف مربوطه‌اش در اختیار قرار بگیرد. توضیح و تبیین این معارف، زمان‌بَر است؛ اما این توانایی در این ساختار هست که بتوان برای تغییر و درمان خلق و خوی، راهکار پیدا کرد. ما دنبال پیدا کردن، ارتباط دادن و تبیین این نظام و ساختار فکری هستیم.
ضرورت اتخاذ نزدیک‌ترین مسیر درمانی
قرآن درباره حضرت یونس۷ فرمود:

لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ؛۱
و اگر رحمت خدا به ياريش نيامده بود، [از شكم ماهى] بيرون افكنده می‌شد؛ در حالى كه نكوهيده بود.

در تفاسیر فرموده‌اند منظور از این نعمت همان رحمت الهی است.۲ قرآن می‌گوید علت اینکه حضرت یونس ع نجات پیدا کرد، رحمتی از ناحیه خداوند متعال بود که ایشان را فراگرفت. اگر آن رحمت نبود، دردمند و دردناک می‌شد. از همین جا تا حدودی پیداست که بعضی از بیماری‌ها و دردمندی‌ها هست که رحمت الهی می‌تواند آن‌ها را جبران و درمان کند؛ همان‌طور که حضرت یوسف ع فرمود:

إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحيمٌ؛ ۳
نفس [سركش] بسيار به بدي‌ها امر مى‏كند؛ مگر آنچه را پروردگارم رحم كند! پروردگارم آمرزنده و مهربان است.

بسیاری از مشکلات ما به این سبب است که خودمان را در معرض رحمت خدا قرار نمی‌دهیم؛ ارتباطمان با رحمت خدا کم است؛ حتی برای درمان بیماری‌هایمان؛  در حالی که رحمتی كه گاهي افرادِ راه‌گم‌كرده را می‌گرفته باعث می‌شده خدای متعال نصيبشان را زياد می‌كرده و هدايت و عصمتش شامل حالشان می‌شده است. رحمتی كه افراد را می‌گرفته زمینه‌ساز رشد و ترقی آن‌ها می‌شده و در نهایت، مایه نجاتشان بوده است.
قرآن کریم، دعا و خواستۀ اصحاب کهف را چنین نقل می‌فرماید:

رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً؛۴
پروردگارا! ما را از سوى خودت رحمتى عطا كن، و راه نجاتى براى ما فراهم ساز.

دقت در این آیه هم نشان می‌دهد که وقتی رحمت خدا شامل حال کسی بشود، اسباب و مقدمات رشد او فراهم می‌گردد و در نهایت، درمان و نجات پیدا می‌کند.
رحمت و دریافت علوم حقیقی
قرآن، اشاره دارد که علم به گونه‌ای بعد از فراگيری رحمت به عبد، القا می‌شود؛ یعنی افاضه علوم، معلول يك نوع فراگيری رحمت است. در مورد حضرت خضر۷ می‌فرماید:

فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْما؛۵
[در آن جا] بنده‏اى از بندگان ما را يافتند كه رحمت [و موهبت عظيمى] از سوى خود به او داده و علم فراوانى از نزد خود به او آموخته بوديم.

اين رحمت، هر چه هست، خيلي بركات دارد. يكي‌ از برکات آن‌، علم است؛ البته علمي كه قرآن مي‌گويد با علمي كه الآن مصطلح در اجتماع هست، بسیار فرق می‌كند. علم حقيقی، آن است که قرآن کریم، آن را علم می‌نامد و می‌داند.
شرط اینکه علمی لدنی به‌دست آید، این است که  بر اثر عبوديت، شخص را رحمت فرا گرفته باشد و در نتیجه در محضر حق باشد، تا علم لدّنُی نصيبش بشود. برای دریافت علوم لدنّی، بايد دائم در محضر حق بود. دریافت این علوم، با فاصله و بُعد از حق تعالی، حاصل نمی‌شود. كسی كه علم لدنی نصيبش می‌شود، برای اين است كه لدن الله [نزد خداوند]دائم مشغول است و پیوسته در ذكر و ياد خداست. در محضر حق است كه اين علوم نصيبش می‌شود. وقتی رحمت، کسی را گرفت و چنین علومی حاصل شد، طبيعتاً نياز به اصطلاحات ندارد. در خطبه متقین هم حضرت امیر۷ در مورد یکی از مقامات اهل تقوای حقیقی، چنین تعبیر می‌کنند:

 هَجَمَ‏ بِهِمُ‏ الْعِلْمُ‏ عَلَى‏ حَقِيقَةِ الْبَصِيرَة؛۶
علم و دانش با بينایى حقيقى به ايشان هجوم آورده‏ است.

برای چنین افرادی، واقعاً علوم، هجوم می‌آورد و اين يك حقيقت است.
رحمت و رفع مشکلات
همچنین موقع گرفتار شدن انسان به ابتلائات، باز می‌بینیم زمانی ابتلائات برداشته می‌شود که یک نوع رحمتی از خدای متعال انسان را فرابگیرد. در این مواقع اگر یک فضل و رحمتی انسان را بگیرد، بلاها و مشکلات رفع می‌شود؛ مثلاً در آیاتی که اول سوره مریم هست، احوال حضرت زکریا۷ را توصیف می‌کند و نحوه برطرف شدن مشکلات او را بیان می‌نماید؛ از جمله  ناراحتی ایشان درباره فرزند و اولاد و طلب فرزند.
قرآن هنگامی‌ که می‌خواهد زندگی این بزرگوار را بیان کند، می‌فرماید:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ*‏ كهيعص* ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا؛۷
به نام خداوند رحمت‌گر مهربان، كاف، ها، يا، عين، صاد.*  [اين‏] يادى از رحمت پروردگار تو [درباره‏] بنده‏اش زكرياست.

قرآن، ماجرای زندگی ایشان را با ذکر و عنوان رحمت شروع می‌کند؛ یعنی  ذکر رحمت که شد، دیگر دنبالش برکات و فرزند می‌آید.
در ادامه، قرآن می‌فرماید که حضرت زکریا در مورد نگرانی از فرزند نداشتن به خداوند متعال عرض کرد:

قالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيًّا؛۸
گفت: «ای پروردگارم! استخوانم سست شده و شعله پيرى تمام سرم را فراگرفته و من هرگز در دعاى تو، از اجابت محروم نبوده‏ ام».

پس از آن، بیان می‌کند که این بزرگوار، حاجت‌های خود را گرفته است.
اگر در آیات قرآن دقت کنید، می‌بینید که درمان‌نامۀ قرآنی برای همه دردها وجود دارد؛ منتها باید این درمان‌ها استخراج و طبقه‌بندی شود.
رحمت و اصلاح تعاملات اجتماعی
قرآن کریم، یکی از مبادی مشکلات اخلاقی را سختی و قساوت دل معرفی کرده و راه درمان آن را رسیدن به نرمی دل از طریق جذب رحمت الهی بیان نموده است.  در سوره مبارک آل عمران فرمود:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك؛۹
به [بركت] رحمت الهى، در برابر آنان [=مردم] نرم [و مهربان] شدى. و اگر خشن و سنگ‌دل بودى، از اطراف تو پراكنده مى‏ شدند.

در قسمت دوم آیه، پراکندگی و دور شدن افراد را بر خشونت و سنگ‌دلی معلق می‌کند و می‌فرماید: اگر سخت‌دل و سنگ‌دل بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند؛ پس درگیری‌ها، کج خلقی‌ها و… منشأ خاصی دارند و از یک زاویۀ دیگری می‌آیند که همان قساوت و سختی دل است.
گاهی کمبود و کاستی در شخصیت است که انسان را سخت می‌کند و یک نوع تجبّر می‌آورد. این کاستی در شخصیت، انسان را درگیر می‌کند و عوارض خودش را به دنبال دارد؛ از جمله برخی رذائل و سوء مدیریت‌ها بر خویشتن و همچنین سوء مدیریت  بر روابط اجتماعی و تعامل‌ها. منشأ این سختی‌ها، گاهی ضعف و ذلت نفسانی است که البته این نوع ذلت، غیر از آن ذلت ممدوح در مقابل حق تعالی است.
در روابط اجتماعی، وقتی دو شخصیت کنار هم قرار می‌گیرند، کیفیت مدارا، کیفیت تعامل و پذیرش، کیفیت نفوذ طرفینی آن دو با هم متفاوت است و به خصوصیات شخصیتی و نفسانی دو طرف بستگی دارد؛ چرا که ساختارهای شخصیتی افراد متفاوت است. کم اتفاق می‌افتد که افراد مختلف بتوانند در کنار هم التیام پیدا بکنند. بر اساس آیه شریف، در این تعامل میان انسان‌ها هر چه که توسل به رحمت الهی و دریافت آن رحمت بیشتر باشد، چه بسا این رحمت فراگیر، تعاملات انسان را روان‌تر می‌کند.
از این آیه «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللهِ لِنتَ لهم» به دست می‌آید که رحمت الهی، چقدر ارتباط و تعامل با اجتماع را آسان می‌کند.
پس رحمت الهی دارویی غیبی و عالی است. در قرآن خیلی از امور، با مستند شدن به رحمت الهی حل می‌شوند؛ البته باید مبادی و مبانی کسب و جذب رحمت الهی و قواعد آن را پیدا کرد.

——————————————————————–
 ان‌شاء الله در شماره بعد، راه‌های مهم برای کسب رحمت الهی را مرور می‌کنیم.
پی‌نوشت‌ها
۱٫ سوره قلم: ۴۹٫
۲٫ رک: البرهان، ج‏۵، ص۴۶۴؛  التبيان، ج‏۱۰، ص۹۰٫
۳٫ سوره یوسف: ۵۳٫
۴٫ سوره کهف: ۱۰٫
۵٫ سوره کهف: ۶۵٫
۶٫ نهج البلاغة (صبحی صالح)، ص ۴۹۷٫
۷٫ سوره مریم: ۱-۲٫
۸٫ سوره مریم: ۴٫
۹٫ سوره آل عمران: ۱۵۹٫