شرح حديث جنود عقل و جهل (بخش ششم)

در شماره‌هاي پيشين گزيده‌اي از شرح و تفسير حديث جنود عقل و جهل را تقديم کرديم که از آثار ارزشمند رهبر فقيد و فرزانه انقلاب امام خميني قدس سره است و اينک بحث را در صفات «رأفت و رحمت، غضب و قساوت» پي‌گيري مي‌کنيم.
امام صادق عليه السلام در ادامه گفتار گرانمايه‌شان در حديث جنود عقل و جهل فرمودند:

الرَّافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَب.
رأفت و رحمت از ديگر جنود عقل و در مقابل، قساوت و غضب از لشکر شيطان است

که امام خميني قدس سره به شرح آن‌ها پرداخته است.

«رأفت» کمال رحمت و دل‌سوزي را گويند.۱ اين رأفت و رحمت، از جلوه‌هاي اسماء خداي مهربان است که به حيوانات و انسان‌ها افاضه شده، تا نظام زندگي خانوادگي و اجتماعي حفظ شود. اگر اين صفات در آن‌ها نباشد، رشته‌هاي پيوند فردي و اجتماعي از هم گسسته و پاره گردد. به واسطة محبت و رحمت، حيوانات و به‌ويژه انسان، خانواده خود را حمايت و نگاه‌داري مي‌کنند، و گرنه هيچ مادري زحمت و سختي‌هاي دوران بارداري و تولد و رشد فرزندانش را تحمل نمي‌کرد و پدران، بار مسئوليت آن‌ها را بر دوش نمي‌کشيدند. انبيا و اولياي الهي و علماي رباني به‌واسطه همين موهبت الهي در هدايت و رهبري خلق مي‌کوشند و رنج و زحمت فراوانش را به جان مي‌خرند. حتي حدود الهي که بر گنهکاران جاري مي‌شود و دوزخ که نمود و تجلي خشم و انتقام خداوندي است، در حقيقت رحمتي از سوي او بر بندگانش مي‌باشد؛ چرا که سبب پالايش و طهارت آن‌ها مي‌گردد و اگر خير در وجودش نهاده شده باشد، به اين صورت احيا مي‌شود و به سعادت مي‌رسد، و گرنه آلوده و ناخالص باقي مي‌ماند و راه نيک‌بختي و بهشت بر او بسته گشته، در زمرة بهشتيان و پاکان قرار نمي‌گيرد؛ بنابراين رحمت گسترده خدا همه کس و همه چيز را فرا گرفته:

وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ء.۲
رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْما۴٫۳

امام خميني قدس سره براي ارتباط و هدايت مردم و تأثير بيشتر در آن‌ها مي‌فرمايد:
با هيچ چيز مثل بسط رحمت و رأفت و طرح دوستي و مودت نمي‌توان دل مردم را به دست آورد، و آن‌ها را از سرکشي و طغيان باز داشت؛ و لهذا، انبياي عظام مظاهر رحمت حق -جلّ و علا- هستند، چنانکه خداوند متعال رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم را در آخر سوره توبه- که خود سورة غضب است- اين‌طور توصيف و معرفي مي‌کند:

لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ۶٫۵

رهبر فقيد و فرزانه انقلاب در اينجا به معرفي شخصيت پر مهر پيامبر رحمت، رسول اعظم حضرت محمد صلي الله عليه و آله وسلم مي‌پردازد، تا آن حضرت را الگويي زنده و سازنده براي زندگي و برخورد با مردم بدانيم و دريابيم که چطور ناصح و دلسوز ديگران باشيم. آن حضرت جلوه‌ و تجلي کامل رأفت و رحمت ‌الهي است و در دلسوزي و شفقت براي امتش، بلکه خيل بزرگ و گستردة بشريت، قرآن کريم او را در زيادتي رأفتش تسلّي مي‌دهد که:

لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ ألاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنين. ۷
فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى‏ آثارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَديثِ أسَفاً.۸

امام راحل قدس سره دربارة آن حضرت مي‌فرمايد:
سبحان الله! تأسف به حال کفار و جاحدين حق و علاقه‌مندي به سعادت بندگان خدا کار را چقدر به رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم تنگ نموده که خداي تعالي او را تسليت دهدو دل لطيف او را نگهداري کند که مبادا از شدت همّ و حزن به حال اين جاهلان بدبخت، دل آن بزرگوار، پاره شود و قالب تهي کند.۹
بنابراين يکي از صفات مهم اخلاقي براي مؤمنان -به‌ويژه اهل سير و سلوک- آراسته شدن به اين صفت الهي و نشاندن نهال آن در جان و دل و پرورش آن است. آيات و روايات متعددي در اين زمينه وارد شده که ما براي نمونه به برخي از آن‌ها اشاره مي‌کنيم:
قرآن کريم رأفت و رحمت به هم ديگر و شدت و غلظت در برابر کفار از نشانه‌هاي مؤمنان مي‌شمارد:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُم.۱۰

امام صادق عليه السلام نيز به اصحاب خود فرمود:
اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً مُتَحَابِّينَ فِي اللهِ مُتَوَاصِلِينَ مُتَرَاحِمِينَ تَزَاوَرُوا وَ تَلَاقَوْا وَ تَذَاكَرُوا أمْرَنَا وَ أحْيُوهُ؛۱۱
تقواي الهي داشته باشيد، و برادراني نيکوکار بوده، براي خدا دوستدار هم باشيد، با هم ارتباط داشته، بر يکديگر رحم آوريد. همديگر را زيارت و ملاقات نموده، متذکر امر ما باشيد و آن را زنده بداريد.
رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم نقل شده است که فرمود:
وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَا يَضَعُ اللهُ الرَّحْمَةَ إِلَّا عَلَى رَحِيمٍ. قَالُوا يَا رَسُولَ اللهِ كُلُّنَا رَحِيمٌ؟ قَالَ: لَيْسَ الَّذِي يَرْحَمُ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ خَاصَّةً وَ لَكِنِ الَّذِي يَرْحَمُ الْمُسْلِمِينَ وَ قَالَ قَالَ تَعَالَى إِنْ كُنْتُمْ تُرِيدُونَ رَحْمَتِي فَارْحَمُوا؛۱۲
سوگند به کسي که جانم به دست اوست! خداوند رحمتش را جز بر کسي که رحيم است نمي‌نهد. گفتند: «اي رسول خدا! آيا همه ما رحيم و مهربان هستيم؟» پيامبر فرمود: «رحيم، آن کسي نيست که تنها به خود و خانواده‌اش مهرباني کند؛ بلکه رحيم، آن است که بر مسلمانان رحم نمايد و به ايشان مهرباني کند». و پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم فرمود: «خداي تعالي گفته است: اگر خواهان رحمت من هستيد، پس به ديگران مهرباني و رحم کنيد».
از عوالي اللآلي از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله وسلم نقل شده است که فرمود:
الرَّاحِمُونَ يَرْحَمُهُمُ الرَّحْمَنُ ارْحَمُوا مَنْ فِي الْأَرْضِ يَرْحَمْكُمْ مَنْ فِي السَّمَاء؛۱۳
خداوند رحمان به رحم کنندگان رحم مي‌کند. به آنان‌که در زمين هستند رحم کنيد، تا کسي که در آسمان است، به شما رحم کند.فقيه وارسته، امام خميني قدس سره مباحث را در دو صفت غضب و قساوت که از صفات مذموم و جنود شيطان است، پي‌گيري مي‌کند. ما بحث غضب و خشم را مطرح مي‌کنيم و به توضيح و تفسير آن از زبان آن بزرگوار مي‌پردازيم.
غضب، حرکت و حالت نفساني است که به واسطه آن، خون در قلب براي انتقام به جوشش در مي‌آيد… وقتي اين حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کند، و پر شود شريان‌ها و دماغ از يک دود تاريک مضطربي که به واسطه آن، عقل منحرف شود و از ادراک و رويه بازماند.
و موعظه و نصيحت در اين حال، فايده به حال صاحب آن نکند؛ بلکه شعلة آتش غضب را فروزان‌تر کند. حکما گفته‌اند: «مثل انسان در اين حال، مثل غاري است که در او آتش فراوان افروخته شود؛ به طوري که از شعله‌ و دود پر گردد، و در آن هوا و دود و اشتعال محتقن و محتبس گردد، و نفيرها و صداهاي سخت از آن بيرون آيد، و شعله‌هاي آتش درهم پيچد، و نائره آن روزافزون گردد. در اين حال، علاج آن بسيار مشکل شود، و خاموش نمودن آن ممکن نگردد؛ زيرا براي علاج شعله‌هاي فروزان و برافروخته، هر چه در او افکنند آن را بخورد و بلع کند و جزو خود کند و بر مادة آن افزايش پيدا شود. از اين جهت انسان در حال نائرة آتش غضب، کور شود از رشد و هدايت، و کر شود از موعظه و نصيحت؛ بلکه موعظه در اين حال، سبب ازدياد غضب او شود و ماية شعله نائره آن گردد. و براي اين شخص، راه چاره[‌اي] در اين حال نيست»۱۵٫۱۴
پايان اين مجال نظر شما را به چند روايت درباره غضب جلب مي‌کنيم.
و رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم فرمود:«الْغَضَبُ يُفْسِدُ الْإِيمَانَ كَمَا يُفْسِدُ الصَّبِرُ الْعَسَلَ وَ كَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ».۱۶
غضب، ايمان را فاسد مي‌کند؛ همان‌گونه که صبر ۱۷عسل را و همان‌طور سرکه عسل را.
امام صادق عليه السلام فرمود:
الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ؛۱۸
غضب، کليد همة بدي‌ها است.
رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم فرمود:
الْغَضَبَ جَمْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَان؛۱۹
خشم، اخگر و آتش‌ پاره‌اي از شيطان است.
بنابراين انسان براي حفظ ايمان و گرفتن فيض بيشتر الهي و ارتباط با بندگان خدا دو رسالت بزرگ دارد يکي آنکه در خود صفت و رأفت را احيا و بالنده سازد و ديگر آنکه با قساوت قلب و قوة غضبيه مجاهدتي تمام داشته باشد و در تعديل آن بکوشد چون خشم و غضب آخرت و دنياي انسان را در خطري عظيم قرار مي‌دهد و چه بسا زمام امور به دست شيطان سپرده شود.