چشمه زلال  : فصل نجات (۲)
سخنرانی جناب حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ جعفر ناصری حفظه الله

اشاره
در شماره قبل، با استفاده از سخنان حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ جعفر ناصری دامت برکاته موضوع اهمیت و آثار نماز شب و سحرخیزی را بررسی کردیم. در این شماره، با استفاده از سخنان حکیمانه ایشان، شرایط و راه‌کارهای مادی و معنوی را که باعث کسب توفیق نماز شب می‌شود بررسی می‌کنیم؛ با این امید که این مطالب، زمینه‌ساز پیوستن ما به قافله اهل سحر شود و این باب سعادت در زندگی ما هم باز گردد؛ ا‌ن‌شاء الله.
راه و رمز سحرخیزی
گاهی بیدار شدن و خواندن نماز شب برای برخی سخت می‌شود. می‌گوید: می‌خواهم سحر بیدار شوم؛ اما نمی‌توانم؟! در حالی که «نمی‌توانم» معنا ندارد. یک پله به شب‌ها و روزهایت برگرد و ببین داری چگونه می‌گذرانی؟! خیلی از اعمال و برنامه‌ها، توفیق نماز شب را از بین می‌برد. گاهی یک معصیت، توفیق سحر را از انسان می‌گیرد. یک سم اگر وارد بدن شود، بخشی از بدن را مختل می‌کند؛ در مسائل روحی هم همین طور است. در روایت دارد که راوی، محضر حضرت امیر ع عرض کرد: «من از نماز شب محروم هستم». حضرت فرمودند: «تو را گناهانت در بند کشیده و محروم کرده است».۱
چه چیز سحرخیزی را احیا می‌کند؟ یک توبه، یک انفاق، یک استغفار، یک بازگشت، یک نگرانی برای دوری از این توفیق‌ها، همه این‌ها توفیق بیداری شب را به انسان می‌دهد.
خیلی از اوقات این‌جور نیست که فقط ساعت را کوک کنید و بعد از آن، بخواهید با صدای ساعت راحت بیدار شوید. گاهی لازم است از قبل، مقدمات یک توفیق را فراهم کرد. ساختار یک زندگی سالم و برنامه‌ریزی برای بهره‌وری بهتر در کارهای ما به‌هم خورده است. علل و عوامل متعددی باعث شده که توفیقات ما از دستمان برود که اصلاح آن، مدیریت و برنامه‌ریزی می‌خواهد. کمی درنگ کنیم و برای این قضیه یک برنامه‌ریزی داشته باشیم و بعد منتظر برکاتش باشیم. انسان وقتی می‌تواند از سحر بهره ببرد که از سر شب، برنامه‌ریزی کند. گاهی طول شبانه روز برای ایجاد این ارتباط تهیأ می‌خواهد. در ادامه، اموری که زمینۀ توفیق سحرخیزی را فراهم می‌کند، مختصرا تذکر داده می‌شود:
۱٫ مراقبه و خویشتن داری
وجود و قلب انسان، شبیه به ظرفی است كه دائم در آن چیزهایی می‌ریزد. برداشت‌هایی که انسان در اجتماع می‌کند و چیزهایی که با چشمش می‌بیند (خوب یا بد) وارداتی هستند که به ظرف وجودی و قلب انسان وارد می‌شوند؛  ما با هر قدمی که در اجتماع بر می‌داریم و با هر حرکتی که می‌کنیم، یک واردات به قلب داریم که در آن ذخیره می‌شود. از طرفی، برنامه‌ها و اعمالی که احیاناً انسان می‌خواهد تصمیم بگیرد و انجام دهد- مانند نماز شب- آن‌ها خروجی‌های نفس ما می‌باشند. نکته اساسی و مهم این است که خروجی‌های نفس، متناسب با ورودی‌های نفس است. نمی‌شود با ورودی خراب و فاسد، انتظار خروجی‌های خوب و زیبا داشت. حتماً باید به موجودی آن ظرف توجه کرد. آنجا، سرمایه جمع می‌شود. گاهی یک نفر می‌خواهد نماز شب بخواند، می‌بیند که حال ندارد، دائماً با خودش کلنجار می‌رود؛ اما می‌بیند حال ندارد. می‌گوید: «عجب! بی‌خود نیست بعضی‌ها می‌گویند كه در عالم، جبر است؛ واقعاً من می‌خواهم نماز شب بخوانم نمی‌توانم!» نه‌خیر؛ جبر نیست. نماز شب، یعنی هزینه کردن و خرج کردن از داشته‌های قلب و نفس. آن متاع و کسبی که شما در دلتان جمع کرده بودید، متاع نماز شبی نیست؛ لذا نمی‌شود. اگر خواستی نماز شب را بخوانی، باید مدت‌ها روی آن کار کنی و پرهیزها و مراقبه‌های لازم را بکنی. بعد از مدت‌ها ببینی می‌شود. شما از دلتان در حال خرج کردن هستید. انسان، دائم با دل خودش در حال داد و ستد است؛ منتها بعضی ‌نفوس، كوچك و کم‌صبر است؛ لذا کاری را که الان تصمیم گرفته، می‌خواهد همین حالا هم انجام بدهد؛ آن هم نماز شب که یکی از بزرگ‌ترین کارهای خیر است؛ در حالی که این امور، حساب و کتاب دارد و متناسب با داشته‌های افراد است. این‌طور نیست که انسان هر وقت تصمیم گرفت، هر کاری را بتواند بکند. هر کاری بستگی دارد به ذخیره‌ای که برای این کار اندوخته‌ای. اگر ذخیره‌ای مناسب اندوخته باشی و آرام آرام، سرمایه‌ای جمع کرده باشی، هنگام سحر، صدایت می‌زنند و موفق هم می‌شوی؛ اما اگر ذخیره‌ای در شهوات اندوخته باشی – مثل تصاویر و فضاهای شهوت‌آلود- این‌ها در نفس انسان ذخیره می‌شود، و این ذخیره‌ها، ذهن و خیالات را به‌طرف دیگر می‌برد. این بی‌توفیقی‌ها به سبب اندوخته‌هاست. بی‌دلیل هم این صحنه‌ها به ذهن نمی‌آید.
بعضی وقت‌ها حتی کار مورد نظر را هم انجام داده؛ ولی ارزش و کیفیت لازم را ندارد. حتی ارزش و کیفیت اعمال هم به موجودی و ورودی های نفس بستگی دارد؛ به همین دلیل باید برای موفق شدن به نماز شب و سحرخیزی، مراقبت و پرهیز لازم را انجام داد، تا سحر خیزی با کیفیت مطلوب برای انسان حاصل شود.
۲٫ اشتغالات عبادی قبل از خواب
قبل از خواب، اشتغال داشتن به عمل عبادی خاص، بسیار مؤثر است. وقتی انسان با وضو و با حال عبادت و توجه، به خواب برود، خیلی راحت‌تر به سحرخیزی و نماز شب موفق خواهد شد. مرحوم قاضی و بزرگان دیگر به خواندن سور مسبحّات۲ قبل از خواب سفارش کرده‏اند. این مسبحات هم خیلی سرّ عجیبی دارد. گویی در روایت دارد كه هر كس این سور را بخواند، نمی‌میرد تا اینکه حضرت بقیة الله ع را درک کند.۳ علی ایّ حال بركاتش زیاد است.
كلاً ذكر تسبيح و سور مسبحّات برای طهارت اولیه، بسیار مؤثر است و زود انسان را پاك می‏كند و طهارت می‏آورد. درست است كه شما در ذكر تسبیح، می‏گویید: «سبحان اللّه»‏؛ و خدا را منزه می‌دانی ولی غالب اذكار، سبكش این است كه شما خودت را با این كار پاك می‏كنی ، خودت طاهر می‏شوی و منجر به طهارت خود انسان می‏شود.
قبل از خواب، اگر انسان اشتغال عبادی داشته باشد و با توجه بخوابد، خیلی موثر است. گاهی شخص قبل از خواب، به‌گوشه‌ای می‏رود چند سوره قرآن می‏خواند یا یك ذكری، دعای توسلی یا مثلاً نماز امام زمان ع را می‌خواند، بعد دوباره پیش بچه‏ها می‌آید و تلویزیون تماشا می‌کند و بعد آرام آرام، تلویزیون را خاموش می‏كند و می‏خوابد. این قسمتی كه برمی‏گردد، خیلی زود آثار معنوی اعمال عبادی که انجام داده را از بین می‏برد؛ به خلاف اینكه انسان یك عبادتی را كه مخصوصاً شب انجام می‏دهد، همان موقع استراحت كند و به خواب برود. آن حالت معنوی كه برای او در آن عمل عبادی حاصل می‏شود، وقتی به عالم خواب سرایت كرد، كانّه تا صبح بركاتش هست و خیلی زودتر به نتیجه می‏رسد.
اگر ما اهل مراقبه باشیم، از آن طرف، کمک‌ها و تأییداتی هست. ملائكه‏ای هم حتی برای بیدار كردن مؤمنان می‏آیند. مرحوم میرزا جواد آقا ملكی تبریزی; در یکی از کتاب‌هایشان می‌نویسند: برخی – که شاید، منظورشان، خودشان باشد – همین که تصمیم می‏گیرند سحر بیدار شوند، صدایی را می‏شنوند كه با لفظ «آقا» برای تهجد صدایشان می‌زنند.
مدتی زمان می‏برد تا یك نفر اهل نماز شب بشود و این سكه به نام یك نفر بخورد و اهل نماز شب شود. اگر این تاج را سر كسی گذاشتند و به او دادند، بالاخره صدایش هم می‏زنند. یکی از علما می‌فرمود: گاهی شب‌ها با صدای زنگ خانه از خواب بیدار می‌شوم، اما می‌بینم کسی پشت در نیست و متوجه می‌شوم وقت تهجد است. حالا این صدا از كجا می‏آید؟ این‌ها الطاف خدا است كه از درون دل مؤمن می‏جوشد و صدا را هم می‏شنود؛ حال چه صدای در خانه، چه صدای «آقا»، چه صدای زنگ، هر چه که باشد، می‏شنود و بلند می‏شود. كس دیگری اگر بود، نمی‏شنید؛ ولی این شخص شنیده و بلند شده است؛ چون دلش می‏خواسته بیدار شود. ما هم دلمان می‏خواهد بیدار شویم؛ ولی برای این كار، سرمایه‏گذاری‌های لازم را  نمی‌كنیم.
۳٫ دعا و استمداد
قرآن کریم می‌فرماید:

  وَ ما تَوْفيقی‏ إِلاَّ بِاللهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنيبُ؛۴
و توفیق من، جز به [عنایت] خدا نیست. تنها بر او توكّل كردم و تنها به سوى او باز مى‏گردم.

 خود همین بیداری هم توفیقی از ناحیه حق تعالی است؛ یعنی هم‌زمان، مؤمن باید برای احیای این زاویه، ارتباط با حق تعالی داشته باشد و درخواستش را از خدای متعال بکند، تا خدای متعال توفیق بیداری شب، سحر و صلاة اللیل را به او عنایت کند.  نماز شب، تاج نورانی اهل ایمان است که باعث آسان شدن حساب در قیامت و همراهی با صدیقین خواهد شد.
۴٫ قضای نماز شب
شبی بر ما نگذرد که سحرمان از بین رفته باشد. از بزرگان زیاد می‌شنیدم که اگر این توفیق از دست انسان رفت، فردا عذاب می‌بیند. حتی چیزی که از حضرت صادق۷ از آن به عنوان یکی از اسرار آل محمد: تعبیر شده است، قضا کردن نماز شب در طول روز است.۵ با این کار، عجیب شیطان درد می‌کشد و اذیت می‌شود؛ اینکه اگر یک امر مستحبی از دست عبدی رفت و موفق به تهجد نشد، اما بعد از نماز صبح، نماز شبش را قضا کرد، این کار، عجیب توفیق‌آور است. همین کار، توفیق بیداری شب را زیاد می‌کند. اگر مدتی خواندن قضای نماز شب ادامه پیدا کند، گاهی آثار خوبی می‌گذارد و برکاتی به همراه دارد و شیطان دست برمی‌دارد. طبق روایتی، همین که قصد تو این باشد که نماز شب را در روز قضا کنی، برای سحر از خواب بیدار خواهی شد.۶
اگر نماز شب ترک شد، قضای آن ترک نشود که بسیار پر برکت است؛ یعنی با قضای نماز شب هم آثار تسهیل در امور زندگی – ظاهراً و باطناً – محسوس خواهد بود. فقط چند هفته انسان ادامه دهد، بعد خودش به نتیجه می‌رسد که این، از برکات همان قضای نماز شب است. آن وقت برکات بعدی هم در پی آن خواهد آمد.
راهکارهای مادی
تا اینجا به برخی راهکارهای معنوی و اخلاقی برای رسیدن به نماز شب پرداختیم. در ادامه برخی راهکارهای مادی و ظاهری مؤثر در توفیق نماز شب را ذکر می‌کنیم:
۱٫ استراحت کافی
سحری می‌تواند مفید باشد که خستگی شب در آن نباشد. وقتی انسان، در ساعات پایانی شب بخوابد، طبیعتاً موقع سحر، آن نشاط را ندارد. گاهی شخص می‌گوید: چرا من سحر برمی‌خیزم؛ ولی فایده ندارد؟! فایده ندارد، چون باید از قبل مقدماتش را فراهم کرد. برای نشاط سحر، مهم است که انسان به مقدار کافی  استراحت کرده باشد.
۲٫ مدیریت تغذیه شب
بخشی از نشاط سحر، مربوط به استراحت است و بخشی از آن، مربوط به نحوه تغذیه است. استفاده از غذاهای سنگین، بعد از مغرب خطاست؛ زیرا معده را سنگین می‌کند و از نظر طبی، درگیری میان قوا ایجاد می‌شود. هنگام سحر، تازه غذا بخشی از هضم را طی کرده و وقت استراحت قوا و نفس است. آن وقت می‌بینید که چشم‌هایش یاری نمی‌کند. هوش و حواسش یاری نمی‌کند، میل و رغبتش به عبادت یاری نمی‌کند. باید از ابتدای شب برای سحر آماده بود و برنامه ریزی کرد. اگر کسی روز را صائم بوده و روز را سبک گذرانده، جای یک وعده غذا را دارد و مانعی نیست؛ ولی اگر کسی روز را روزه نبوده، بعد از مغرب نباید تغذیه تام و تمام و سنگین مصرف کند که این باعث سنگینی می‌شود. همه این موارد، مدیریت و سامان‌ دهی لازم دارد.
۳٫ مدیریت زمان
ما باید خودمان را مدیریت کنیم و در ابعاد مختلف، خودمان را برای یک سحر آماده کنیم. این کار، نیاز به برنامه‌ریزی دارد. باید به خانه نظم داد، تا فضا برای بهره‌وری بیشتر تغییر یابد.
كسی كه می‏خواهد سحر بیدار شود، طبیعی است كه باید از اول شب مواظب باشد. بخش خوراك یك مسأله است، شب‌نشینی‏های بی‏ حاصل – كه خیلی به آن مبتلا هستیم – یك مسأله است، تماشای غیرضروری تلویزیون هم برای ما و فرزندانمان كه به آن مبتلا هستیم، یك مسأله است. شب‌نشینی‌های طولانی و بی‌حاصل، خروار خروار توفیق را می‏خورد و  اصلاح آن، نیازمند یک تصمیم جدی است. باید برای بیدار شدن سحر اهتمام داشت. این كار، در ابتدا یك خرده سختی و  صدمه دارد؛ ولی بعد، راحت‌تر می‌شود. فردی که سحر بلند شد، طبیعتاً چشم‌هایش می‌سوزد و خوابش می‌گیرد. خواب در این موقع خیلی لذت‌بخش است؛ ولی اگر انسان کمی اراده به خرج بدهد و قدم اول را رد کند، بعد هرچه پیش می‌رود، سبک‌تر می‌شود.
۴٫ خوابیدن با طهارت ظاهری
آنچه روایات بر آن تأکید دارد و مورد سفارش بزرگان هم بوده، خوابیدن با طهارت از حدث اصغر و اکبر است. مخصوصاً – البته معذرت می‏خواهم- سبك خوابیدن در امور شهوی هم مهم است. بزرگان مقید بوده‌اند که با حال جنابت نخوابند. این هم خیلی مؤثر است. خوابیدن با حال جنابت، توفیقات را می‏گیرد. بعضی‏ها آن زمان كه حمام نبوده، كلید را از صاحب حمام می‏گرفتند و بلافاصله بعد از جنابت به حمام می‌رفتند و با حال جنابت نمی‏خوابیدند. می‏گفتند: «این، روح را تاریك و خسته می‏كند و در نتیجه توفیق سحرخیزی را می‌گیرد». خوابیدن در حال جنابت، در مجموع، بركات را می‏برد.
در پایان عرض کنم که سحر خیزی و نماز شب، تاج افتخاری است که خداوند به سر هر کسی نمی‌گذارد. اگر انسان، سالیانی تلاش کند تا به سحرخیزی برسد، بسیار بجا است. ان‌شاء الله به عنایت حضرت صاحب۷ آن دوستانی که این تاج و توفیق را ندارند، به ایشان عنایت شود و آن‌ها که توفیق سحرخیزی دارند، کیفیت بهتر، یعنی خضوع و خشوع بیشتر به ایشان عطا شود که چه زیبا فرمود مرحوم آیت‌الله قاضی به علامه طباطبایی; که: «دنیا می‌خواهی، نماز شب؛ آخرت هم می‌خواهی، نماز شب» و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.

پی‌نوشت‌ها
۱ . كافی، شیخ كلینى، تهران، دارالكتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق، ج‏۳، ص۴۵۰٫
۲ . منظور از سور مسبحات، سوره‌های حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی می‌باشد.
۳ . كافی، ج‏۲، ص ۶۲۰٫
۴ . سوره هود: ۸۸٫
۵ . من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۹۷٫
۶ . تهذیب، شیخ طوسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۳۵٫