چشمه زلال : حقيقت و آثار اعتکاف
حضرت حجت الاسلام و المسلمين جعفر ناصري

انسان مسافر الي الله است كه در اين سير نياز به فراهم آوردن اسباب، ابزار و زمينه‌هايي براي دريافت نسيم‌هاي رحمت الهي دارد. يكي از اين اسباب و زمينه‌ها، عمل عبادي-معنوي اعتكاف است كه جان و دل انسان‌ها را آمادة پذيرش انوار معنوي مي‌گرداند. گر چه اين عمل عبادي در تمامي ايام سال قابل انجام است؛ لكن در برخي از ايام سفارش بيشتر و از جانب بزرگان اهتمام بيشتري در انجام آن به چشم مي‌خورد. از جملة آن ايام، اعتكاف ماه مبارك رجب است كه در اين روزها عده‌اي از طالبان و تشنگان راه حقيقت، خود را آمادة حضور در مراسم معنوي اعتكاف مي‌نمايند. شايسته است در آستانة فرارسيدن روزهاي اعتكاف، مروري بر برخي از معارف داشته باشيم تا ان‌شاءالله بهره‌هاي بيشتري از اين ايام و نسيم‌هاي رحماني نصيب ما شود.۱
حقيقت اعتكاف
اعتكاف عبارت است از اقامت سه روز يا بيشتر در مسجد به قصد عبادت يا قربت با شرايط مخصوص۲ كه در كتب فقهي و رساله‌هاي مراجع معظم تقليد شرايط و آداب آن ذكر شده است.
برخي مفاهيم و دستورهاي ديني هرچه از منبع اوليه فاصله مي‌گيرند، در طول زمان دچار افراط يا تفريط مي‌شوند؛ در نتيجه برداشت‌هاي غلطي از آن‌ها مي‌شود که موجب عدم بهره‌برداري صحيح از اين مفاهيم و دستورها مي‌گردد. يكي از آن مسائل ‏عزلت يا خلوت‌گزيني است. از اين رو لازم است مقداري به معنا و مفهوم آن بپردازيم.
اعتكاف يك نوع اعتزال و خلوت‌نشيني است كه در آن انسان حتي با خانوادة خود نيز كمتر ارتباط دارد. اين خلوت‌نشيني فرصت و فضاي معنوي مناسب را براي عبادت، تفكر، انس و مناجات با خداوند فراهم و انسان مؤمن را در راه‌يابي به مراحل كمال ياري مي‌كند.
ممكن است كسي اشکال كند كه: «لارهبانية في الاسلام»۳ رهبانيت۴ در اسلام نيست .در جواب اين عده مي‌توان گفت كه بين اعتکاف و رهبانيت تفاوت بسيار است. كساني كه رهبانيت را پيشه خود مي‌كردند، سر كوهي مي‏رفتند و ازدواج نمي‌كردند و با ديگران ارتباط اجتماعي نداشتند و حتي گاهي خود را عقيم مي‌كردند. اين‌گونه زندگي از نظر اسلام مردود است. اعتكاف، فاصله گرفتن در مدتي كوتاه براي ارتباط با درگاه خدا براي شارژ باطري روح انسان است كه نياز روح هر بشري است. انسان با اشتغالات زيادي که در طول سال دارد، نمي‌تواند خود را از لحاظ معنوي تأمين كند؛ لذا در مسير زندگي به توقفگاه‌هايي جهت تقويت جنبة معنوي خود نياز دارد.
حقيقت اعتكاف، انقطاع از افكار شلوغ و بيهوده و برقراري ارتباط با خود و خدا است.
اعتكاف در قرآن
قرآن كريم بر اين سنت حسنه كه محبوب انبيا و اوليا بوده،تأكيد كرده و در آيات مختلف با تعابير متعدد به آن پرداخته است. در فضيلت اعتكاف همين بس كه خداوند دو تن از انبياي بزرگ، يعني حضرت ابراهيم و اسماعيل را مأمور تطهير خانه خود و حريم كعبه از لوث وجود بتها و بت‌پرستي مي‌كند تا عبادت كنندگان در كنار كعبه به طواف، اعتكاف، ركوع و سجود بپردازند.۵
در ادامه با توجه به آيات قرآني، به سيرة پيامبران و اولياي الهي در اين زمينه مي‌پردازيم.
حضرت ابراهيم عليه السلام
شكي نيست که يكي از انبياي بزرگ، ابراهيم بت‌شكن است؛ همو كه در مبارزه با بت و بت‌پرستان لحظه‌اي از پا ننشست و نام‌آور اين ميدان شد.
حضرت ابراهيم هنگامي كه بايد به كارهاي اجتماع مي‌پرداخت، كارهاي اجتماعي مي‏كرد و وقتي هم که بايد براي ارتباط با خدا خلوت مي‌كرد، از مردم كناره مي‌گرفت. آن حضرت در عين كناره‌گيري، مبارزه با شرك و دعوت به توحيد را اساس كارش قرار داده بود. معنا و حقيقت خلوت‌گزيني در اسلام همين است.
خداوند متعال در سورة مريم جريان حضرت ابراهيم عليه السلام را چنين نقل مي‌نمايد:
وَأعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللهِ وَأدْعُو رَبِّي عَسَى ألَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا؛۶
و از شما و آنچه غير از خدا مي‌خوانيد، کناره‌گيري مي‏کنم، و پروردگارم را مي‌خوانم؛ و اميدوارم در خواندن پروردگارم بي‌پاسخ نمانم!
حضرت ابراهيم، براي اشاعة توحيد، در مقابل تمام دشمنان با کمال استقامت ايستادگي کرد. مطمئناً اين مقاومت از ارتباط قوي آن حضرت با خداوند، سرچشمه مي‌گرفته است. گاهي انسان در برابر دشمنان و مشکلات دچار ضعف مي‌شود که براي برطرف کردن آن، چاره‌اي جز برقراري ارتباط با خداوند و تکيه بر الطاف الهي ندارد. اعتکاف فرصت بسيار مناسبي را فراهم مي‌آورد تا انسان اين ارتباط را تقويت کند و تعالي ببخشد.
حضرت مريم عليها السلام
حضرت مريم عليها السلام سيد زنان زمان خود بود۷ و اين امتياز با فضيلت ديگري همراه شد و آن افتخار مادري عيسي روح الله عليه السلام بود كه شخصيتي ممتاز از حضرت مريم ايجاد كرد. آنچه مهم است، زمينه‌هاي كسب اين افتخار است. خداوند در ابتداي سورة مريم يكي از مقدمات نزول حضرت روح القدس را براي حضرت مريم عليها السلام بيان مي‌کند:
وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا* فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا؛۸
با توجه به اين آيه اعتکاف۹ حضرت مريم عليها السلام يكي از مقدمات نزول عيسي عليه السلام براي آن حضرت به شمار مي‌رود.
اصحاب كهف
يكي از آيات عزلت و خلوت‌گزيني، راجع به اصحاب كهف است. خداي متعال در سورة کهف مي‌فرمايد:
وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أمْرِكُمْ مِرفَقاً؛۱۰
خداوند دربارة اصحاب كهف اين‌گونه بيان مي‌دارد که وقتي از جامعة غيرخدايي كناره گرفتند و به غار پناه بردند، خداي متعال رحمتش را بر آنان گسترد؛ چون در آنجا شرايط آمادگي درك رحمت را پيدا کردند.
از اين رو يكي از راه‌هايي كه انسان را به خدا نزديك مي‌كند، خلوت‌گزيني و عزلت است.
اعتكاف در سيره
انبيا و اولياي الهي راهنمايان بشر در دوران مختلف براي طي طريق الي الله هستند. با نگاه به زندگي اين بزرگواران، در مي‌يابيم كه اعتكاف سيرة پيامبراني همچون نوح، ابراهيم، موسي و عيسي عليهم السلام بوده است.۱۱
سيرة حضرت محمد مصطفي صلي الله عليه وآله وسلم ، قبل از آغاز رسالت اين‌گونه بوده كه مدتي را در جبل النور به عبادت سپري مي‌كردند. بعد از رسالت هم حضرت به مدت ده روز در ماه مبارك رمضان، در گوشه‏اي از مسجد خيمه‌اي مي‌زدند و بسترشان را جمع مي‏كردند و مشغول عبادت مي‌شدند؛ حتي سالي که جنگ بدر پيش آمد و حضرت نتوانستند اعتكاف كنند، سال بعد بيست روز مشغول اعتكاف شدند. ۱۲
سيرة عملي و سخنان اهل‌بيت عليهم السلام هم، از اهميت اين سنت عبادي حكايت مي‌كند.۱۳
در بين بزرگان حوزه‌هاي علميه نيز اين سنت حسنه رايج بوده است. از جملة آن‌ها مي‌توان به مقدس اردبيلي اشاره كرد. ايشان از جهت جود و سخاوت مثال زدني بود؛ حتي خوراك منزل خود را بين فقرا تقسيم مي‌كرد و براي خود سهمي مثل آن ها برمي‌داشت. در يك سال كه چنين كرد، همسرش به او اعتراض كرد كه: تو اولاد خود را فقير مي‌گذاري تا ناچار شوند از ديگران كمك بخواهند! ايشان چيزي نفرمود و براي اعتكاف به مسجد كوفه رفت. روز دوم اعتكاف شخصي مقداري گندم و آرد به خانة آن مرحوم آورد و گفت: صاحب منزل اين‌ها را براي شما فرستاده و خودش در مسجد كوفه معتكف است. مقدس اردبيلي بعد از اعتكاف به خانه آمد. همسرش گفت: آذوقه‌اي كه به وسيلة آن مرد عرب براي ما فرستاده بودي بسيار عالي بود! مقدس اردبيلي متوجه شد كه اين عنايتي از جانب خداوند متعال و اثر اعتكاف در مسجد كوفه بوده است.۱۴
دستاوردها و آثار اعتكاف
اعتكاف مجمع بركات و محل نزول عنايات الهي است و عنايت خداوند به معتكف فراوان و گسترده است. در ادامه به برخي از آثار و دستاوردهاي اعتكاف مي‌پردازيم.
*انس به تنهايي
هر فرد به ناچار مراحلي در پيش دارد كه برخي از آن‌ها بسيار سخت است. از جملة آن تنهايي قبر و قيامت است. در آن لحظات درد تنهايي فشار عجيبي بر انسان وارد مي‌كند و احساس تنهايي و وحشت خود نوعي عذاب الهي محسوب مي‌شود.
اعتكاف، انسان را با تنهايي آشنا و مأنوس مي‌كند. شب اول قبر شروع تنهايي انسان است كه در روايات و ادعيه به سختي اين مرحله اشاره شده است.۱۵ انسان در اعتكاف مي‌تواند به اين نتيجه برسد كه مي‌تواند در تنهايي با أنس با خداوند ساعات خوشي داشته باشد. حتي در قبر هم مي‏تواند با خدا رفيق باشد و احساس تنهايي نکند. انسان با تمرين اعتكاف مي‌آموزد چگونه از ساعات خلوتش استفاده کند و در مي‌يابد که در سفرها و تنهايي‌ها، چه كسي را به عنوان رفيق انتخاب کند تا هميشه همراهش باشد.
*آشتي با خود و خدا
از آنجا كه انسان موجودي اجتماعي است، در معرض معاشرت با ديگران است. در اين معاشرت نوعي داد و ستد انجام مي‌شود که در آن، انسان بخشي از موجودي فکري و فرهنگي خود را به ديگران مي‌دهد و در مقابل، از آن‌ها نيز بخشي از موجودي فکري و فرهنگي را دريافت مي‌کند. انسان همواره مشغول اين معاملة عجيب است؛ ولى در اعتكاف، خداوند مشترى مى‌شود و توجه به او اساس كار قرار مي‌گيرد. در اعتكاف چنان زمينه‌اي که با افراد به آن نحو دادوستد داشته باشد ندارد و انسان پي‌ مي‌برد كه در همه حال، بهترين مونس خداوند رحيم است و شايسته نيست کسي را به جاي او انتخاب کرد.
*فرزندان خوب و صديق
فرزند سالم و صالح يكي از ثمرات حيات انسان محسوب مي‌شود كه مورد اهتمام و درخواست انبياي الهي بوده است.۱۶ از سوي ديگر آن‌ها امانت‌هاي خداوند در دست ما هستند که مسؤوليت حفظ و حراست آن‌ها بر دوش ماست؛ لذا بايد از تمام ظرفيت‌ها جهت انجام اين مسؤوليت و حفظ اين امانات الهي استفاده كرد. اعتكاف يكي از اين ظرفيت‌ها به شمار مي‌رود.
در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام در قرآن چنين مي‌خوانيم:
فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيًّا * وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا؛۱۷
اسحاق و يعقوب نتيجة‌يك عزلت ابراهيم عليه السلام است. علاوه بر آن خداوند لسان صدق يعني نام نيك و مقام برجسته در ميان امت‌ها براي حضرت ابراهيم و ذريه او قرارداد كه رحمت بزرگ الهي است و ارتباط ذريه را با انسان نشان مى‌دهد. البته نبايد فراموش كرد كه با توجه به اين آيه و آيات ديگر۱۸در اين موضوع، اعتزال به شرط اين‌كه از دو زاويه و با دو نگرش باشد تأثير به سزايي دارد؛ يكى کناره گيري از «جسم مردم» و ديگري دوري از «فكر مردم» كه ثمره‌اش توحيد است و به انسان حيات مى‌دهد. به تعبير ديگر بايد اعتزال انسان را از گرفتارى‌هاي جامعه مثل آداب و رسوم و اعتقادات غير صحيح جامعه بيرون بياورد تا استحقاق «وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ» را پيدا كند؛ نه‌ اين‌که ما از جسم مردم فاصله بگيريم؛ ولي مثل مردم فکر باطل و اعتقادات باطل داشته باشيم.
*گشايش در امور
آسمان و زمين همه سربازان خداوند عزيز هستند و از او۱۹ دستور مي‌گيرند. انسان‌ها نيز براي گشايش مشكلات خود بايد به خداوند متوسل شوند؛ لذا حل و فصل امور فقط به کوشش و تلاش ظاهري ما بستگي ندارد. پشت پرده خبرهايي است كه تسهيلات از آنجا مي‌آيد.۲۰ از اين جهت در روايات دارد كه اشتغال به تسبيح و تقديس خداي متعال و استغفار بعد از نماز صبح، انسان را به رزق نزديك‌تر مي‏كند تا حركت و تلاش ‏ظاهري.۲۱ پشتوانة عظيمي از عالم معنا بايد دست به دست هم بدهند تا يك نفر كارهايش سهل و آسان بشود. ممکن است برخي که با قواعد معنوي آشنا نباشند خيال کنند عزلت ظاهراً باعث اضافه شدن مشكلات مي‌شود، اما يکي از راه‌هاي آسان شدن امور است. خداي متعال بعد از بيان خلوت‌گزيني اصحاب كهف چنين مي‌فرمايد:
يَنشُرْ لَكُمْ رَبُّكُم مِّن رَّحْمَتِهِ ويُهَيِّئْ لَكُم
مِّنْ أَمْرِكُم مِّرْفَقًا؛ ۲۲
پروردگارتان (سايه) رحمتش را بر شما مي‌گستراند؛ و در اين امر، آرامشي براي شما فراهم مي‌سازد! و كارهايتان را آسان مي‌كند.
برنامه كلي براي اين چند روز
علاوه بر انجام اعمال مشترك ماه رجب و اعمال مختص ايام البيض و مناسبت‌هاي اين ايام، سزاوار است انسان در اين چند روز به گونه‌اي عمل كند كه ذخيرة معنوي سالش را فراهم نمايد. بدين منظور بايد به صورت كلي در دو زاويه حركتي انجام دهد: يكي ارتباط با قرآن كه مي‌توان آغاز آن را اعتکاف قرار داد. براي برقراري اين ارتباط، روزانه چند آيه بخواند و به مرور آن را افزايش دهد. البته اين ارتباط بايد به صورت پيوسته و همه روز باشد.
در واقع، خواندن قرآن بخشي از برنامة روزانة فرد باشد.
جهت دوم، نظم دادن در امور عبادي و ديني است. تا نظم در امور نباشد انسان به مقصد نمي‌رسد. بايد انسان به امور ديني خود ساماني بدهد؛ مانند رعايت حلال و حرام در نگاه، كلام، غذا، نماز اول وقت، رعايت حق الناس.
اعتكاف بدون علم
هر عمل در صورتي به سرانجام مي‌رسد كه شرايط لازم آن مراعات شود، و هر چه شرايط بهتر اجرا شود، آن عمل داراي كمال بيشتر و آثار سازنده‌تر خواهد بود. از شرايط اصلي خلوت‌گزيني، مي‌توان به علم و آگاهي اشاره كرد؛ زيرا خلوت‌گزيني براي كسي مفيد است كه اصولي را پذيرفته و به مراحلي از رشد دست‌ يافته باشد. از قول برخي بزرگان نقل شده است:
عزلت بدون علم ذلّت است.
بايد انسان بداند چه مي‌كند. بزرگان خلوت‌گزيني را وقتي ‏تجويز مي‌كردند كه فرد در طريق سلوک به جايي رسيده باشد. طبيعتاً فردي كه به مسائل ديني خود آشنا نيست، پس از فراگيري مسائل و بعد از روشن شدن ‏طريق، توان تشخيص اين را دارد كه بفهمد در تنهايي چه بايد بكند. البته نبايد فراموش كرد كه علم درجاتي دارد؛ از اين رو افراد طالب معنويت بايد همواره در پي تكميل معرفت خود باشند تا از اين مراسم معنوي بهترين استفاده را نمايند. اين كار در دو مرحله قابل اجرا است: يك مرحله قبل از آغاز مراسم و ديگري هنگام برپايي آن. قبل از مراسم بايد در پي افزايش معرفت نسبت به اعتكاف و معارف برآيد. هنگام برپايي اعتكاف، يكي از بهترين موقعيت‌ها براي رشد علمي و تقويت بنية اعتقادي در غالب تدبّر در آيات قرآن كريم و ادعيه، توسل به اهل‌بيت عليهم السلام ، جلسات مذاكرة علم، سخنراني و موعظه و مطالعة كتب سودمند۲۳ است تا شرط كمال اعتكاف محقق شده و بيشترين بهره‌ها از اين سفرة الهي نصيب انسان شود.
عمل أم داوود
مصادف با ايام البيض و ايام اعتكاف ماه رجب، اعمال ام داوود نيز وارد شده است كه غالباً همراه مراسم اعتكاف انجام مي‌شود. لكن شايسته است كساني كه از اعتكاف باز مي‌مانند، سعي در انجام اين عمل داشته باشند؛ چراكه عمل ام داوود سرّي بين ائمه عليهم السلام و اصحابشان بوده است. هر كسي خواسته خيلي مهمي داشته، صبر مي‌كرد تا ماه رجب فرابرسد. سپس اين سه روز را روزه مي‌گرفته و در روز پانزدهم، عمل ام داوود را انجام مي‌داده است.
حضرت آيت الله بهجت رحمه الله مي‌فرمود:
سيرة آيت الله العظمي سيد ابوالحسن اصفهاني رحمه الله بر اين بود كه در ايام البيض ماه رجب، به مسجد كوفه تشريف مي‌بردند و عمل ام داوود را به جا مي‌آوردند. حتي در دوران کهنسالي كه ضعيف شده بودند، اين عمل را ترك نمي‌كردند. برخي از شاگردان ايشان درخواست كردند اگر ممكن است روزة ايام البيض را ترك و فقط به عمل ام داوود اكتفا كنيد؛ چراكه سنتان زياد است و ضعف بر شما عارض شده است. ايشان قبول كردند و تا آخر عمر عمل ام داوود را انجام دادند.۲۴
شايسته است که ما نيز خود را ملتزم به انجام عمل ام داوود نماييم تا از مواهب الهي آن بي‌بهره نمانيم.
پي‌نوشت‌ها
۱٫ در تنظيم اين نوشتار، از سخنان استاد گرانقدر حجت الاسلام والمسلمين جعفر ناصري حفظه‌الله بهره گرفته‌ايم.
۲٫ راغب اصفهاني، مفردات راغب، ماده عكف.
۳٫ دعائم الاسلام، نعمان بن محمد تميمي، مصر، دار المعارف، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۹۳٫
۴٫ رُهبانيت، يا ترک دنيا، شيوه‌اي است که برخي از معتقدان به بعضي اديان در زندگي در پيش مي‌گيرند و معمولاً شامل دوري از بيشتر جنبه‌هاي مادي زندگي و توجه بسيار به عبادت است. کساني که به رهبانيت مي‌پردازند راهب (مرد) يا راهبه (زن) ناميده مي‌شوند.
۵٫ سوره بقره: ۱۲۵٫
۶٫ سوره مريم: ۴۸٫
۷٫ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۱؛ امالي صدوق، ص ۱۲۵٫
۸٫ سوره مريم: ۱۶-۱۷٫
۹٫ علامه طباطبايي ذيل اين آيه مي‌نويسد: کلمه حجاب به معناي هرچيزي است که چيزي را از غير بپوشاند. از اين کلمه برمي‌آيد که گويي حضرت مريم خود را از اهل خويش پوشانيده بود و در مسجد به اعتکاف مي‌پرداخت (الميزان، ج ۱۴،‌ص ۴۵).
۱۰٫ سوره كهف: ۱۶٫
۱۱٫ در آياتي از قرآن كريم به اين موضوع اشاره شده است: سوره مائده: ۸۲، سوره مريم: ۴۸-۵۰ ، سوره يوسف: ۳۳، سوره اعراف: ۱۴۴، سوره مريم: ۱۷،سوره: كهف ۱۶٫
۱۲٫كافي ،كليني، ج ۴، ص۱۷۵۰
۱۳٫ ر.ك: وسائل الشيعه، ج۷ ، ص۴۰۹٫
۱۴٫ فوائد الرضويه، شيخ عباس قمي، ص۲۳؛ به نقل از كتاب اعتكاف ابرار.
۱۵٫ دعاي ابو حمزه ثمالي امام سجاد به درگاه خداوند چنين عرض مي‌كنند أبكي لِخروج نفسي،‌ ابکي لظلمة قبري، ابکي لضيق لَحَدي… .
۱۶٫ آياتي از قران بر در خواست حضرت ابراهيم وحضرت زكريا دلالت دارد؛ از جمله: سوره انبيا: ۸۹ و سوره ابراهيم: ۷۴٫
۱۷٫ سوره مريم: ۴۹-۵۰٫
۱۸٫ سوره مريم: ۴۸ و سوره کهف: ‌۱۶٫
۱۹٫ سوره فتح: ۷ «وَللهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللهُ عَزيزاً حَكيماً».
۲۰٫ سوره ذاريات: ۲۲ «وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ».
۲۱٫ اميرالمؤمنين عليه السلام: «الْجُلُوسُ فِي الْمَسْجِدِ بَعْدَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ أَسْرَعُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِي الْأَرْض»‏ بحارالأنوار، ج‏۱۰، ص ۹۰٫
۲۲٫ سوره كهف: ۱۶٫
۲۳٫ بديهي است که جلسات علمي و مطالعه نبايد آنقدر زياد باشد که فرصت عبادت و راز و نياز را در اعتکاف از انسان بگيرد.
۲۴٫ اعتكاف ابرار، ص ۵۲٫