چشمه زلال : قدم به قدم تا عرش خدا
حضرت حجت الاسلام و المسلمين جعفر ناصري

به مناسبت تقارن اين ايام با اعزام حاجيان به سرزمين وحي، به اختصار به يکي از امور مربوط به اين فريضه بزرگ الهي مي پردازيم؛ باشد که به لطف خدا همگي بهره و نتيجه اي اخلاقي برگيريم.۱
همان‌طور که مؤمنان در ماه مبارک رمضان «ضيوف الرحمان» هستند و در پايان اين ضيافت، در عيد سعيد فطر از تحفه‌هاي ويژه الهي برخوردار مي‌شوند، حج گزار هم ..«وفد الله» و مهمان خدا محسوب مي‌شود و در عيد سعيد قربان، مستحق عنايات و الطاف حضرت حق مي‌شود. از جمله راه‌هاي دريافت الطاف و عنايات الهي، تحمل سختي‌ها و تلاش و زحمت در مسير حق است. شايد بهترين مؤيد براي اين سخن، عبارت «جهاد با نفس» است که مي‌رساند که انسان هميشه در حال جنگ و جهاد با نفس است؛ آن هم جهادي اکبر که در مقايسه با جنگ‌هاي ظاهري، بسي بزرگ‌تر و سخت‌تر است. در روايات، بهشت را پيچيده شده در سختي‌ها و ناملايمات معرفي کرده‌اند:
الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَكَارِه؛۲
يعني رسيدن به بهشت جاودان، از طريق تحمل سختي‌ها و ناملايمات و تلاش جدي ميسّر مي‌شود.
عيد سعيد فطر براي آن کس عيد حقيقي است که پس از يک ماه سختي، علاوه بر تحمل گرسنگي و تشنگي، ساير محرمات را هم مراعات کرده و حتي به روزه ساير اعضا و قلب خويش مشغول بوده است. عيد سعيد قربان و بهره‌هاي حقيقي از حج نيز براي کسي معنا مي‌يابد که در اين راه، پيوسته مشغول تحمل سختي‌ها و نيز مجاهدت با نفس و شيطان باشد و در خود آمادگي فيض خاص الهي را فراهم کرده باشد. با تأمل در بخش‌هاي گوناگون مناسک حج مي‌توان دريافت که اساساً در ذات و نهاد اين عبادت زيبا و سراسر نور، نوعي مشقت و فشار اشراب شده است و اين ترکيب الهي حکايت از آن دارد که صعود به قلة عبوديت و دست يافتن به تاج پر افتخار خليفة اللهي با عبور از گذرگاه‌هاي دشورا و با صبوري و شکيبايي حاصل مي‌شود. يکي از مقدماتي که اين آمادگي را به مقدار قابل توجهي در انسان ايجاد مي‌کند، سختي‌هاي سفر حج است که متأسفانه امروزه به مرور زمان، رنگ مي‌بازد و به راحتي تبديل مي‌شود.شايد از برخي کهنسالان شنيده باشيد که معمولاً سفر حج براي حاجيان نسل‌هاي قبل، حدود نه ماه به طول مي‌انجاميده است.
اصل سفر در آن زمان، انقطاعي از مال و اهل را سبب مي‌شده است. مسافر مي‌دانسته که بايد هفته‌ها و ماه‌ها، بيابان‌ها را يکي پس از ديگري طي کند و خطر گم شدن، گرفتاري در دست راهزنان، بلاياي طبيعي و… را به جان بخرد. براي حاجي آن زمان، سفر حج، يک سختي و مجاهده ديگر هم در پي داشت و آن، طي طريق پس از احرام است.
حاجي پس از احرام، با دو لباس ساده، بيابان‌هاي گرم و طاقت‌فرساي سرزمين حجاز را طي مي‌کرد و در اين مسير يا سوار بر چارپايي بود که با وجود راحتي نسبي، از وجود جانوران و حشرات ساکن در بدنِ حيوانات در امان نبود و طبق مسائل شرعي حق هم نداشت کوچک‌ترين تعرضي به اين حشرات انجام دهد، و يا اينکه پياده راه مي‌پيموده که گرمي هوا، دوري راه، سنگيني بار و توشه، از سويي او را مي‌آزرد و از سوي ديگر بايد مراقب بود که خاري به پايش فرو نرود و خوني از بدنش خارج نشود؛ چرا که آن هم از ديگر محرمات احرام است.
چنين حج و سفري، قدم به قدم براي حاجي، توفيق، توجه و استحقاق رحمت را فراهم مي‌کند و حاجي در چنين سفري در هر لحظه و در هر گام، از خود و خودپرستي دور، و به خدا و خدا محوري نزديک مي‌شود.
###در بيابان گر به شوق کعبه خواهي زد قدم#سرزنش‌ها گر کند خار مغيلان غم مخور##
وقتي هدف و خواسته، بزرگ شد، براي رسيدن به آن، بايد آماده و حتي پذيراي سختي‌ها و ناملايمات آن بود.
###چون هم سفر عشق شدي مرد سفر باش#هم منتظر حادثه هم فکر خطر باش##
اينکه پيشوايان معصوم عليهم السلام به ويژه امام حسن مجتبي و امام سجاد عليه السلام با وجود امکان سفر با مرکب، بارها و بارها رنج سفر به جان مي‌خريدند و با پاي پياده به بيت الله الحرام سفر مي‌کردند، به ما و هر کس که سوداي اين ديار دارد، مي‌فهماند که بايد هواي راحت و عافيت را از سر بيرون کرد و عاشقانه سختي‌هاي مسير را به جان خريد و حجي «ابراهيمي» به جا آورد.
با اين توضيح، راحتي‌ها و آسايش‌هاي فعلي اين سفر، چندان قابل توصيه نيست. البته ممکن است گفته شود که انجام اين سفر با امکانات امروزي ناگزير است؛ اما بايد بگوييم در سفر حج امروزه نيز مي‌توان به نسبت زمانه، راحت طلبي را کنار گذاشت و در پي بهترين وسيلة حمل و نقل، لذيذترين پذيرايي و راحت‌ترين محل اسکان نبود. همچنين مي‌توان مسيرهاي منتهي به مسجد النبي صلي الله عليه و آله وسلم و مسجد الحرام را تا حد امکان پياده و با تأني پيمود، تا بدين وسيله، بهره و رزق معنوي را افزايش داد.
اميرالمؤمنين حضرت علي‌ عليه السلام در فرازي از خطبه قاصعه مي‌فرمايند:
خداوند خانه‌اش را که وسيلة قيام و قوام مردم است، در منطقه‌اي کوهستاني و پر از سنگلاخ و در ميان کوه‌هاي سخت و شن‌هايي نرم و چشمه‌هايي کم آب و روستاهايي پراکنده قرار داد، و از آدم و فرزندان او خواست تا روي به آن خانه نهند و دل‌هاي خود را به سوي آن متوجه سازند… تا از روي تواضع شانه‌هاشان را حرکت دهند، گرداگرد آن «لا اله الا الله» گويند و خاک‌آلود و موپريشان گام بردارند. لباس‌ها را پشت سر انداخته و از تن بيرون افکنند. با زدن موها، زيبايي خود را از دست دهند و بدين‌سان در امتحاني بزرگ و آزمايشي سخت و دشوار، فرمانبرداران را از نافرمانان جدا سازد.
اگر خدا مي‌خواست، مي‌توانست خانة خود را در بهترين و زيباترين نقطة روي زمين قرار دهد و سنگ‌هاي آن را از زمرّد سبز و ياقوت سرخ فام، به پا سازد؛ ليکن خداوند، بندگان خود را با انواع سختي‌ها آزمايش مي‌کند و با مجاهدت‌هاي گوناگون به بندگي وا مي‌دارد، با دشواري‌ها و ناخوشايندي‌ها آنان را مي‌آزمايد، تا کبر و خودپسندي را از قلوبشان بزدايند و فروتني را جايگزين آن سازند.۳
عالم رباني آيت‌الله محمد بهاري رحمه الله دربارة آداب حج مي‌نويسد:
غرض از تشريع اين عمل شريف، شايد همان باشد که مقصود اصلي از خلقت انسان است؛ يعني شناخت خداوند و رسيدن به مقام محبت و انس با او؛ و دستيابي به اين دو، جز با تصفيه و پيرايش دل امکان‌‌پذير نمي‌باشد و آن هم ممکن نيست جز به «کَفُّ النّفْس عن الشهوات والانقطاع من الدنيا الدنيه و إيقاعها علي المشاق من العبادات، ظاهريه و باطنيه؛ و آن نيز جز با بازداشتن نفس از شهوات، بريدن از دنياي پست و وادار کردن خويش به عبادات سخت ظاهري و باطني ممکن نيست».
از اينجا [به همين دليل] بوده که شارع مقدس، عبادات را يک سنخ نگردانيد؛ بلکه مختلف قرار داده است؛ زيرا با هريک از آن‌ها رذيله‌اي از رذايل، از مکلف زايل مي‌گردد تا با اشتغال به آن‌ها، تصفيه تمام عيار گردد؛ چنان‌که با صدقات حقوق ماليه و اداي آن‌ها انسان را از مشتهيات نفساني جدا مي‌کند و نماز، انسان را از هر فحشا و منکري نهي مي‌کند و هکذا ساير عبادات. و چون عمل حج، -اين عناوين (انفاق، نماز و…) را و اعمال ديگري را دربردارد- و مشتمل است بر جمله‌اي از اعمال سخت که هر يک بنفسه صلاحيت تصفية نفس را دارد؛ مثل «انفاق المال الکثير، والقطع عن الاهل والاولاد و الْوَطَن، و الحَشْر مع النفوس الشّريره و طي المنازل البعيده، مع الابتلاء بالعطش في الحر الشديد في بعض الاوان، والوقوع علي اعمال غير مانوسه لا يقبلها الطباع من الرمي و الطواف و السعي و الاحرام و غير ذلک» هزينه کردن مال فراوان و جدا شدن از خانواده و فرزندان و وطن و معاشرت با افراد شرور و پيمودن مسيرهاي دور و دچار تشنگي شدن در گرماي شديد در پاره‌اي اوقات و انجام کارهاي غير عادي که طبع انسان، پذيراي آن نيست؛ مانند رمي جمرات، طواف، سعي و احرام و ديگر اعمال؛ هر کدام انسان را براي تصفيه نفس و پيرايش دل ياري مي‌کند، تا زمينه تقرب الهي فراهم شود.۴
مطلب ديگر، اينکه اين ويژگي، مخصوص سفر حج نيست و در ساير سفرهاي معنوي نيز صادق است؛ لذا در سفرهاي زيارتي بايد مراقب بود که راحت طلبي و سرعت سير به سوي زيارتگاه، بهرة ما را از زيارت کاهش ندهد.
خلاصه اينکه راه خدا و بهشت رضوان، هزينة معنوي مي‌طلبد و هر کس در اين راه بهتر هزينه کند و سختي‌ها و ناملايمات را به جان و دل بخرد و به مجاهده پردازد، مقامي والاتر و جايگاهي مقرب‌تر خواهد داشت و از سوي ديگر، راحت طلبي و رفاه‌زدگي و توسعة سطح خواسته‌هاي مادي و دامنة تعلقات، يکي از مهم‌ترين موانع نيل به فلسفة آفرينش و جايگاه رفيع عبوديت حق تعالي است.
پي‌نوشت:
۱٫ در محور اين نوشتار از سخنان استاد گرانقدر حجت‌الاسلام و المسلمين جعفر ناصري- حفظه‌الله- بهره گرفته‌ايم.
۲٫ کافي، ج ۲، ص ۸۹٫
۳٫ نهج‌البلاغه، خطبه ۱٫
۴٫ تذکرة المتقين.