نامه‌هاي ره‌نما
آيين وعظ و منبر

اشاره
کسب فيض و طلب راهنمايي از محضر استادان راه‌رفته، آگاه و دلسوز، همواره روش حقيقت‌جويان و پويندگان طريق قرب الهي بوده و هست.
در اين ميان، بخش عظيمي از نصايح و دستورالعمل‌هاي بزرگان اهل معرفت، در قالب نامه‌هايي ارائه شده است که خطاب به شاگردان يا دوستان و همراهان خويش نگاشته‌اند. شمار اين‌گونه نامه‌ها، بدان اندازه است که گنجينه گران‌سنگي از معارف ناب و لطايف و اشارات را در دسترس تشنگان حقايق الهي قرار مي‌دهد.
شايان ذکر است که اين نامه‌ها گاه دربردارنده دستورالعمل‌ها و سفارش‌هاي ويژه براي مخاطب خاص نامه است و گاه مطالب عام و نافع براي ديگران هم در خود دارد؛ از اين‌رو، همه دستورالعمل‌هاي موجود در نامه‌ها، براي تمام خوانندگان قابل عمل و مناسب نيست.
آنچه در پيش رو داريد، دستورالعملي است از محدث جليل القدر، آيت الله حاج شيخ عباس قمي;، صاحب کتاب گران‌سنگ مفاتيح الجنان، به واعظان و اهل منبر که در شماره ۴۷ مجله حوزه آمده است. با توجه به مطالب زيبا و ارزشمند آن و مناسبت آن با ايام تبليغي محرم و صفر اين شماره مجله را به آن اختصاص داديم و با توجه به طولاني بودن اين مطلب آن را در دو بخش و با حداقلِ تصرّف تقديم خوانندگان عزيز مي‌کنيم. اميد که مورد استفاده قرار گيرد.
بسم الله الرحمن الرحيم
بر اهل منبر و روضه خوان‌هاست كه در كار خويش، اموري را پاس دارند، تا در زمره بزرگ‌شماران شعائر الهي قرار بگيرند و بر ارشاد و هدايت بندگان خدا توفيق يابند.
۱٫ اخلاص و دوري از ريا
از پيامبر اسلام۶ روايت شده است:
«إنَّ أخوَفَ مَا أخَافُ عَلَيكُم الشِّركَ الاَصغَر». قَالوا: «وَ مَا الشِّركَ الاَصغَر يَا رَسولَ الله؟» قَالَ: «الرِّيَاء». قَالَ: «يَقُولُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ، يَومَ القيَامةِ إذَا جَازَ العِبادِ بِأعمَالِهِم: إذهَبُوا إلَي الذِّينَ كُنتُم تَراوُنَ فِي الدُّنيَا، فَانظُروُا هَل تَجِدونَ عِندَهُم الجَزَاءَ»؛۱
«ترسناك‌ترين چيزي كه از آن بر شما بيم دارم، شرك كوچك است». گفته شد: «اي پيامبر خدا! شرك كوچك چيست؟» فرمود: «ريا». سپس فرمودند: خدا در روز قيامت كه پاداش بندگان را عطا مي‌كند به آنان فرمايد: «برويد نزد آناني كه برايشان ريا كرديد و بنگريد كه پاداش كارهايتان پيش آنان است».
امام صادق۷ به عبّاد بن كثير بصري، فرمود:
وَيْلَكَ يَا عَبَّادُ! إِيَّاكَ وَ الرِّيَاءَ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِ اللهِ وَكَلَهُ اللهُ إِلَى مَنْ عَمِلَ لَهُ؛۲
واي بر تو اي عَبّاد! از ريا دوري كن. هر كس براي غير خدا كار كند، خدا او را به همان كس وا گذارد.
بايسته است واعظ، در كار خويش، وجه خداي تعالي و امتثال فرمان او را درنظر بگيرد و اصلاح نفس خود و ارشاد بندگان خدا به معالم و معارف دين را بخواهد، كرسي وعظ و ارشاد را نردبان رسيدن به متاع و موقعيت دنيايي قرار ندهد كه در صف تبهكاراني درآيد كه رشته كار خويش از دست داده‌اند و گمان دارند كه خوب كار مي‏كنند.۳
مقام اخلاص، بسيار والاست و خطرهاي بسياري هم دارد و خيلي دقيق است و تحصيل آن دشوار؛ از اين روي، طالب آن، بايد تيزبين باشد و نستوه. سزاوار است واعظ، آنچه را مي‏گويد، خود به كار بندد، تا چونان چراغي نباشد كه خود را تباه سازد و بسوزد و ديگران را نور و فروغ بخشد.
۲٫ راستي و راست‌گويي
از امام ششم ع روايت شده است:
إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً إِلَّا بِصِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ؛۴
همانا خداي عزوجل، هيچ پيامبري را نفرستاد، مگر به راست‌گويي و برگرداندن امانت به امانت‌گذاران، چه نيك و چه بد.
ابي كهمس گويد: از امام صادق۷ پرسيدم: «عبدالله بن ابي يعفور شما را سلام مي‏رساند». حضرت فرمود:
بر تو و بر او سلام. وقتي نزد عبدالله رفتي سلام مرا به او برسان و بگو: جعفر بن محمد گفت: «بنگر چه عاملي علي۷ را نزد پيامبر به اين مقام رساند؛ همو را مراعات كن و پاس دار. همانا علي۷ با راستي در سخن و اداي امانت، آن جايگاه بلند را نزد پيامبر، كسب كرده است».۵
و نيز امام صادق۷ فرمود:
لَاتَنْظُرُوا إِلَى طُولِ رُكُوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ اعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ لِذَلِكَ وَ لَكِنِ انْظُرُوا إِلَى صِدْقِ حَدِيثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ؛ ۶
به ركوع‌ها و سجده‌هاي طولاني افراد، نگاه نكنيد؛ زيرا ممكن است به آن عادت كرده باشند و اگر آن را ترك كنند، وحشت كنند؛ بلكه راست‌گويي و امانتداري او را بنگر.
بنابراين، از سخن دروغ و افتراء به خدا و حجت‌هاي او و علماي دين دوري كن. نه بر حديث بيفزا و نه در آن، تدليس كن و نه دروغي را به عنوان زبان حال، نقل كن.
از امام باقر۷ نقل شده است:
إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِيحَ تِلْكَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْكَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ؛۷
البته خدا بر بدي‌ها قفل‌ها زده و كليد آن‌ها را شراب قرار داد. و دروغ‌گويي از شراب‌خواري هم بدتر است.
باز مي‏فرمايد:
إِنَّ الْكَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِيمَانِ؛۸
دروغ، ايمان را ويران مي‌كند.
اميرالمؤمنين۷ فرمود:
لَا يَجِدُ عَبْدٌ حَقِيقَةَ الْإِيمَانِ حَتَّى‏ يَدَعَ‏ الْكَذِبَ‏ جِدَّهُ‏ وَ هَزْلَهُ؛۹
بنده، حقيقت ايمان را نچشد، تا اينكه دروغ جدي و شوخي را وا نهد.
امام سجاد۷ فرمود:
اتَّقُوا الْكَذِبَ‏ الصَّغِيرَ مِنْهُ وَ الْكَبِيرَ فِي كُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَذَبَ فِي الصَّغِيرِ اجْتَرَى عَلَى الْكَبِير؛۱۰
از دروغ كوچك و بزرگ، جدي و شوخي آن، پروا گير؛ زيرا آنكه دروغ كوچك را مرتكب شود، بر دروغ بزرگ، جرأت يابد.
۳٫ اجتناب و دوري از غنا [در مديحه خواني و مرثيه سرايي]
مرحوم مجلسي در بحارالانوار به نقل از تفسير عياشي از امام باقر۷ روايت مي‏كند که راوي گفت: در محضر امام صادق۷ بودم كه مردي به آن حضرت عرض كرد: «پدر و مادرم به فدايت! من مستراح مي‏روم و کنيزان همسايه‌ها، آواز مي‏خوانند و تار مي‏زنند. بسا مي‏شود در آنجا بيشتر مي‏نشينم، تا به آواز آنان گوش دهم».
حضرت فرمود: «اين كار را مكن». مرد گفت: «با پاي خود كه به سراغ آن نمي‏روم؛ بلكه به طور اتفاق، به‌گوش مي‏خورد».
فرمود: مگر نشنيدي خداوند مي‏فرمايد:
انَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ اولئكَ كانَ عَنْهُ مَسْئوُلا؛۱۱
همانا گوش و چشم و قلب، همه آن‌ها مورد سؤال واقع خواهند شد.
آن مرد گفت: «چرا، به خدا سوگند! گويي تاكنون اين آيه قرآن را از هيچ كس نشنيده‌ام. به خواست خدا اين كار را نخواهم كرد و از آن استغفار مي‏كنم و از خدا آمرزش مي‏طلبم».
حضرت فرمود: برخيز و برو غسل كن و تا مي‏تواني نماز بگزار؛ زيرا به كار بزرگي اشتغال داشته‌اي. اگر بر همان حال مي‏مردي، بدترين حالت را داشتي. خدا را سپاس گوي، و توبه كن از آنچه او را ناگوار است؛ زيرا آنچه را خدا مكروه مي‏دارد، زشت و قبيح است. زشتي‌ها را به اهلش واگذار؛ زيرا هر كاري را اهلي باشد».۱۲
[غنا هم در آهنگ‌مصداق مي‌يابد و هم در خواندن، و نهي شديد از غنا شامل هر دو مورد مي‌شود. با اين اوصاف، خطر غنا، مديحه‌خوانان و مرثيه‌سرايان را نيز تهديد مي‌کند و مرحوم محدث قمي نيز اين روايت را براي بيان اين خطر آورده‌‌است.]
۴٫ اباطيل را ترويج نكند و فاجر و فاسق را مدح ننمايد
از پيامبر اسلام۶ روايت شده است:
إِذَا مُدِحَ الْفَاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضِبَ الرَّبُّ؛۱۳
آن‌گاه كه فاجر مدح شود، عرش خدا بلرزد و پروردگار خشمگين گردد.
۵٫ بزرگان دين را سبك نشماريد
۶٫ اسرار آل محمد: را در منبر فاش نكنيد
زيرا ممكن است عامه مردم، ظرفيت درك مقامات آنان را نداشته باشند و انكار آن كنند.
۷٫ سخنان او باعث اختلاف و فساد در زمين و مايه نشر فتنه نشود
۸٫ اعانت ظالمان نكند
خدا در قرآن كريم مي‏فرمايد:
وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّار؛۱۴
[و بر ظالمان تكيه ننماييد، كه موجب مى‏شود آتش شما را فرا گيرد]
و در روايت از پيامبر اسلام۶ آمده است:
إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَيْنَ الظَّلَمَةُ وَ أَعْوَانُهُمْ مَنْ لَاقَ لَهُمْ دَوَاةً أَوْ رَبَطَ لَهُمْ كِيساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّةَ قَلَمٍ فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ؛۱۵
چون روز قيامت شود، منادي ندا دهد: «ستمكاران، ياران آنان و آنان كه برايشان دواتي جوهر كرده و سركيسه‌اي بسته‌اند و يا قلمي سر كرده‌اند، كجايند؟ همه را با هم محشور كنيد».
در وصيت امام اميرالمؤمنين۷ به كميل; چنين آمده است:
يَا كُمَيْلُ لَا تَطْرُقْ أَبْوَابَ الظَّالِمِينَ لِلِاخْتِلَاطِ بِهِم‏ … وَ إِنِ اضْطُرِرْتَ إِلَى حُضُورِهِمْ فَدَاوِمْ ذِكْرَ اللَّهِ وَ التَّوَكُّلَ عَلَيْهِ وَ اسْتَعِذْ بِاللهِ مِنْ شُرُورِهِمْ وَ أَطْرِقْ عَنْهُمْ وَ أَنْكِرْ بِقَلْبِكَ فِعْلَهُمْ وَ اجْهَرْ بِتَعْظِيمِ اللهِ تُسْمِعْهُمْ فَإِنَّكَ بِهَا تُؤَيَّدُ وَ تُكْفَى شَرَّهُم‏؛۱۶
مبادا درِ خانه ستمكاران را بكوبي و با آنان همدم شوي … اي كميل! اگر مجبور شدي با آنان هم مجلس شوي، پيوسته خدا را ياد كن و بر او توكل نما و از شر آنان به خدا پناه ببر. از آنان چشم برگير، سر به زير انداز و با قلب خود، كارشان را انكار كن. [با صوتِ] بلند خدا را به بزرگي ياد كن، تا آنان بشنوند و هيبت تو آنان را بگيرد و از شرشان در امان ماني.
امام علي بن الحسين۸ در ضمن نامه‌اي به محمد بن شهاب زهري مي‏نويسد:
أَ وَ لَيْسَ بِدُعَائِهِ إِيَّاكَ حِينَ‏ دَعَاكَ‏ جَعَلُوكَ‏ قُطْباً أَدَارُوا بِكَ رَحَى مَظَالِمِهِمْ وَ جِسْراً يَعْبُرُونَ عَلَيْكَ إِلَى بَلَايَاهُمْ وَ سُلَّماً إِلَى ضَلَالَتِهِمْ دَاعِياً إِلَى غَيِّهِمْ سَالِكاً سَبِيلَهُمْ يُدْخِلُونَ بِكَ الشَّكَّ عَلَى‏ الْعُلَمَاءِ وَ يَقْتَادُونَ بِكَ قُلُوبَ الْجُهَّالِ إِلَيْهِمْ. فَلَمْ يَبْلُغْ أَخَصُّ وُزَرَائِهِمْ وَ لَا أَقْوَى أَعْوَانِهِمْ إِلَّا دُونَ مَا بَلَغْتَ مِنْ إِصْلَاحِ فَسَادِهِمْ وَ اخْتِلَافِ الْخَاصَّةِ وَ الْعَامَّةِ إِلَيْهِمْ فَمَا أَقَلَّ مَا أَعْطَوْكَ فِي قَدْرِ مَا أَخَذُوا مِنْكَ وَ مَا أَيْسَرَ مَا عَمَرُوا لَكَ فَكَيْفَ مَا خَرَّبُوا عَلَيْكَ فَانْظُرْ لِنَفْسِكَ فَإِنَّهُ لَا يَنْظُرُ لَهَا غَيْرُكَ وَ حَاسِبْهَا حِسَابَ رَجُلٍ مَسْئُول‏؛۱۷
آيا چنين نيست كه[ظالمان] با فراخواني تو به دربار خود، مي‏خواهند تو را قطبي كنند تا آسياب مظالمشان را بر محور تو به گردش در آورند و پلي كنند تا از آن به سوي ظلم و ستم بر مردم عبور كنند و نردبان گمراهي خويش سازند و مبلغ روزگار سياهِ [خود قرار دهند] و به راه خود، بكشانندت؟ در دل تو نسبت به علماي حقيقي ترديد افكنده، به وسيله تو دل مردم نادان را به خود جلب كنند. مقرب‌ترين وزيران و نيرومندترين معاونان و ياران آنان، كمتر از تو مفاسدشان را در نظر مردم توجيه كرده و خاصه و عامه را به دربار آنان مي‏كشانند. در برابر بهره سرشاري كه از تو مي‏برند، چه مزد ناچيز و اندكي به تو مي‏دهند! در برابر آبادي مختصري كه در زندگي تو پيش مي‏آورند، چه ضربه سختي بر بنياد هستي و انسانيت و زندگي جاودان تو مي‏زنند! تو خود بايد خود را بپايي، ديگري نيست كه تو را بپايد. بايد خود را به عنوان كسي كه به زودي مورد بازخواست الهي قرار خواهد گرفت، حسابرسي و مؤاخذه كني.
۹٫ گناهكاران را مغرور نسازد و مطلبي را كه به فاسقان جرأت در كارشان دهد، نگويد
زيرا فقيه كامل آن است كه مردم را از رحمت خدا و از روح و بشارت الهي مأيوسشان نگرداند و از مكر الهي در امانشان ندارد.۱۸
۱۰٫ گناه‌ها را در انظار مردم سبك و كوچك نشمارد
در ضمن وصاياي پيامبر۶ به ابن مسعود آمده است:
هيچ گناهي را خُرد و حقير مشمار. از گناهان بزرگ بركنار باش؛ زيرا در روز قيامت، هر بنده‌اي كه به گناهان خود بنگرد، به جاي اشك، از چشمانش چرك و خون بارد.۱۹
خداي تعالي مي‏فرمايد:
يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعيدا؛۲۰
روزى كه هر كس، آنچه را از كار نيك انجام داده، حاضر مى‏بيند و آرزو مى‏كند ميان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانىِ زيادى باشد.
امام ششم ع فرمود:
«اتَّقُوا الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّهَا لَاتُغْفَرُ» قُلْتُ: «وَ مَا الْمُحَقَّرَاتُ؟» قَالَ: «الرَّجُلُ يُذْنِبُ الذَّنْبَ فَيَقُولُ طُوبَى لِي لَوْ لَمْ يَكُنْ لِي غَيْرُ ذَلِكَ»؛۲۱
«از گناهان كوچك بپرهيز؛ زيرا آن‌ها آمرزيده نشوند». گفتم: «آن‌ها كدامند؟»
فرمود: «مرد، گناهي كند و با خود گويد: خوشا بر من، اگر جز آن گناهي نداشته باشم».
آن حضرت در جاي ديگر مي‏فرمايد:
إِذَا أَخَذَ الْقَوْمُ فِي مَعْصِيَةِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ كَانُوا رُكْبَاناً كَانُوا مِنْ خَيْلِ إِبْلِيسَ وَ إِنْ كَانُوا رَجَّالَةً كَانُوا مِنْ رَجَّالَتِهِ؛۲۲
هنگامي گروهي گناهي را مرتكب شوند، اگر سواره باشند، از سواره‌نظامان شيطانند و اگر پياده باشند، پياده‌نظام اويند.
ادامه دارد…
پي‌نوشت‌ها
۱٫ بحارالانوار، ج۶۹، ص۳۳٫
۲٫ اصول كافي، ج۲، ص ۲۹۳٫
۳٫ در اين عبارت، آيه شريف «وَ هُمْ يحَْسَبُونَ أَنهَُّمْ يحُْسِنُونَ صُنْعًا؛ و آنان گمان مي‌کنند که خود به نيکي رفتار مي‌کنند» (سوره كهف:۱۰۴)، به استخدام گرفته شده است.
۴٫ اصول كافي، ج۲، ص ۱۰۴٫
۵٫ همان.
۶٫ همان،ص ۱۰۵٫
۷٫ همان، ص۳۳۹؛ بحار الانوار، ج۶۹، ص ۲۳۶ – ۲۳۷٫
۸٫ همان، ص ۲۳۹ ؛ همان، ص ۲۴۷٫
۹٫ محاسن، ج‏۱، ص ۱۱۸٫
۱۰٫ اصول كافي، ج۲، ص ۲۳۸٫
۱۱٫ سوره اسراء: ۳۶٫
۱۲٫ تفسير عياشي، ج۲، ص۲۹۲٫
۱۳٫ بحارالانوار، ج۷۴، ص۵۰٫
۱۴٫ سوره هود: ۱۱۳٫
۱۵٫ بحارالانوار، ج۷۲، ص۳۷۲٫
۱۶٫ همان، ص ۴۱۳٫
۱۷٫ همان، ج۷۵، ص ۱۳۲٫
۱۸٫ برگرفته از سخن اميرالمؤمنين۷، در مورد ويژگي‌هاي فقيهان ( كافي، ج۲، ص۳۶).
۱۹ . مكارم الاخلاق، ص۲۵۱٫
۲۰ . سوره آل عمران:۳٫
۲۱ . اصول كافي، ج۲، ص۲۸۷٫
۲۲ . بحارالانوار، ج۷۰، ص ۳۵۷٫