اندر ره عشق 
مباني نظري زيارت پياده

مهدي نيلي‌پور
مقدمه
زيارت، راهکار برقراري ارتباط با معصوم  ع در زمان غيبت و ظهور و در زمان حيات و ممات اوست. زيارت، از مهم‌ترين عوامل تربيتي و راهبرد اهل بيت: براي ايجاد، تقويت و تعميق ارتباط شيعيان با ارواح آسماني و مطهر خاندان عصمت است.
اين ارتباط بايد از يک ارتباط موقت و احساسي و مقطعي فراتر رفته، به ارتباطي دائمي و عارفانه تبديل شود؛ تا برآيند آن، تربيت شيعه‌اي واقعي و عاشق اهل بيت: باشد.
ساز وکار زيارت، ابزاري معنوي و بسيار مؤثر و روح‌افزاست که در فرهنگ تشيع، جايگاهي ويژه دارد. زيارت از ديدگاه اهل بيت:، جرياني چندلايه با ابعاد فرهنگي، سياسي، اعتقادي، اقتصادي و عرفاني است که تأثيرات فردي و اجتماعي متعددي دارد.
شناخت مباني نظري زيارت، آن هم زيارت با پاي پياده، انگيزه بهره‌مندي از برکات بي‌شمار آن را دوچندان مي‌کند و گامي مؤثر در راستاي ترويج و تبليغ فرهنگ ناب زيارت است.
حضور در ميان خيل زائران پياده کربلا در ايام اربعين ۱۴۳۵ق (۱۳۹۲ش) بهانه‌اي شد تا با نگاهي قرآني و روايي به «مباني نظري زيارت با پاي پياده» و آن‌گاه «زيارت امام حسين  ع با پاي پياده» به واکاوي اهميت و ارزش اين نوع زيارت بپردازيم.
در خصوص کيفيت زيارت -چه زيارت خانه خدا و مدينه منوره و چه زيارت ساير عتبات عاليات- با توجه به چگونگي طي کردن  مسير، دو مرتبه وجود دارد؛
مرتبه نخست که مرتبه آسان و مرجوح است، همان طي مسير با وسيل? نقليه و با استفاده از امکانات رفاهي در خوراک پوشاک و مکان استراحت است که اين قسم، خود داراي مراتب حداقلي تا حداکثري مي‌باشد.
مرتبه دوم مرتبه سخت‌تر و راجح است که همان طي مسير با پاي پياده و بهره‌مندي از حداقل امکانات مي‌باشد.
اين قسم سفر زيارتي که برگرفته از روحيات جهادي بوده و در کمال سادگي و تنزه از امور رفاهي انجام مي‌پذيرد، نوعي رياضت شرعي است که برکات فراوان معنوي و تربيتي براي زائر به دنبال دارد.
از ميان اين دو قسم زيارت، شواهد و جهت گيري‌هاي قرآني، روايات و سيره انبيا و اولياي الهي و بسياري از عرفا و بزرگان، ناظر به شيو? دوم است که در اينجا به تعدادي از اين شواهد اشاره مي‌کنيم:
۱٫شاهد قرآني
قرآن در آيه اعلام حج و بيان آداب حج، تشرف با پاي پياده را بر تشرف با مرکب سواري مقدم مي‌شمارد و مي‌فرمايد:
وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى‏ كُلِّ ضامِرٍ يَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ؛۱
[اي ابراهيم!] در ميان مردم براي اداي حج، بانگ برآور، تا [زائران] پياده [و سواره] بر هر شتر لاغري که از هر راه دوري مي‌آيند، به سوي تو روي آورند.
در تفسير نور ذيل اين آيه آمده است:
پياده رفتن به حج، برتر از سواره است؛ [زيرا] «رجالاً» قبل از «کُلَّ ضامر» آمده است.۲
محمد بن احمد بن جزي نيز مي‌گويد:
و استدل بعضهم بتقديم الرجال في الآيه علي أنَّ المشي إلي الحجِّ افضلٌ من الرکوب؛۳
برخي از علما به سبب مقدم بودن تعبير پياده روي در آيه، استدلال کرده‌اند که پياده رفتن به حج از سواره رفتن، برتر است.
۲٫شواهد روايي
اين روايات را در دو بخش کلي مي‌توان بررسي کرد؛
الف. روايات فضيلت زيارت خان? خدا با پاي پياده
پشيماني به سبب ترک حج با پاي پياده
ِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  ع قَالَ: قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: مَا نَدِمْتُ عَلَى شَيْ‏ءٍ صَنَعْتُ‏ نَدَمِي‏ عَلَى أَنْ لَمْ أَحُجَّ مَاشِياً لِأَنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ۶ يَقُولُ: «مَنْ حَجَّ بَيْتَ اللهِ مَاشِياً كَتَبَ اللهُ لَهُ سَبْعَةَ آلَافِ حَسَنه  مِنْ حَسَنَاتِ الْحَرَمِ». قِيلَ: «يَا رَسُولَ اللهِ وَ مَا حَسَنَاتُ الْحَرَمِ؟» قَالَ: «حَسَنه  أَلْفِ أَلْفِ حَسَنه » وَ قَالَ: «فَضْلُ الْمُشاه  فِي الْحَجِّ كَفَضْلِ الْقَمَرِ لَيلَه  الْبَدْرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُوم»؛‏۴
امام باقر  ع فرمودند که ابن عباس گفت: «بر چيزي پشيمان نشدم به انداز? پشيماني‌ام بر اينکه چرا پياده به حج نرفتم؛ چراکه از رسول خدا۶ شنيدم که مي‌فرمودند: «هر کس پياده حج خانه خدا را انجام دهد، خداوند براي او هفت هزار عمل نيک از حسنات حرم مي‌نويسد». گفته شد: «اي رسول خدا! منظور از حسنات حرم چيست؟» فرمود: «هزار هزار حسنه». و فرمود: «فضيلت پياده حج گزاردن، مانند فضيلت ماه شب چهارده بر ساير ستارگان است».
در روايتي ديگر، منظور از حسنات الحرم، صدهزار برابر شدن حسنه بيان شده است.۵
يک حج پياده، برتر از هفتاد حج سواره
وَ رُوِيَ‏ أَنَّهُ مَا تَقَرَّبَ عَبْدٌ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنَ الْمَشْيِ إِلَى بَيْتِهِ الْحَرَامِ عَلَى الْقَدَمَيْنِ وَ إِنَّ الْحَجَّةَ الْوَاحِدَه  تَعْدِلُ سَبْعِينَ حَجَّةً؛۶
و روايت شده است که هيچ بنده‌اي به وسيله‌اي محبوب‌تر نزد خدا از راه پيمودن با پاي پياده به خان? محترمش، به او تقرب نجسته است. همانا يک حج با پاي پياده، با هفتاد حج برابر است.
تذکر: همان‌گونه که هر رکعت نماز در مسجد الحرام، صد هزار برابر، نسبت به نماز در ساير مساجد پاداش دارد، عبادات وابسته به اين مسجد نيز،‌ از فضيلت و ارزش والاتري برخوردارند و از اين رو در روايت براي بيان ثواب حج پياده، از تعبير «حسنات الحرم» استفاده شده است.
معانقه فرشتگان با حاجيان پياده
از امام صادق  ع نقل شده است که فرمودند:
إِنَّ الْملائکه  يَقِفُونَ‏ عَلَى‏ طَرِيقِ‏ مَكَّةَ يَتَلَقَّوْنَ الْحَاجَّ فَيُسَلِّمُونَ عَلَى أَهْلِ الْمَحَامِلِ وَ يُصَافِحُونَ أَصْحَابَ الرَّوَاحِلِ وَ يَعْتَنِقُونَ الْمُشاه  اعْتِنَاقا؛  ع
همانا فرشتگان بر راه مکه مي‌ايستند و چون با حاجيان ملاقات کنند، بر حاجيان سواره‌اي که سايبان دارند، سلام مي‌کنند و با کاروان‌هاي سواره [و بدون سايبان] مصافحه مي‌نمايند و با حجاجي که پياده آمده‌اند، معانقه مي‌کنند.
طبق اين روايت نوراني، ميان حاجياني که سوار بر مرکب و زير سايه‌بان محمل، وارد حرم مي‌شوند با آنان‌که فقط سواره‌‌اند و آنان که پياده مسير حج را طي مي‌کنند، تفاوت بسياري است؛ از اين رو فرشتگان به گروه اول تنها سلام مي‌دهند، با گروه دوم علاوه بر سلام، دست نيز مي‌دهند و با حاجيان پياده، علاوه بر سلام کردن و دست دادن، معانقه کرده، آنان را در آغوش مي‌گيرند که اين اکرام فوق العاده، نشانه شدت عنايت فرشتگان بر حاجيان پياده و دليل برتري حج پياده بر حج سواره است.
ب. روايات فضيلت زيارت معصومان: با پاي پياده
پاداش زيارت اميرالمؤمنين  ع با پاي پياده
از امام صادق  ع روايت شده که فرمودند:
مَنْ زَارَ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ  ع مَاشِياً كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَه  حَجَّةًًْ و عُمْره  فَإِنْ‏ رَجَعَ‏ مَاشِياً كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ؛۸
هر کس پياده به زيارت حضرت اميرالمؤمنين  ع برود، خداوند به عدد هر گامي که برمي‌دارد، حجي و عمره‌اي در نامه عملش بنويسد، و اگر پياده نيز برگردد، به عدد هر گامي، دو حج و دو عمره در نامه عملش بنويسد.
در اين روايت، به صراحت به برتر بودن زيارت با پاي پياده چه در مسير رفت و چه بازگشت اشاره شده است.
پاداش زيارت سيدالشهدا  ع با پاي پياده
امام صادق  ع به حسين بن علي بن ثوير فرمودند:
مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ يُرِيدُ زياره الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ  ع إِنْ كَانَ مَاشِياً كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ خُطـوهٍ? حَسَنه?ً وَ حَطَّ بِهَا عَنْهُ سَيِّئَةً حَتَّى إِذَا صَارَ بَالْحَائِرِ كَتَبَهُ اللهُ مِنَ الْمُفْلِحِينَ وَ إِذَا قَضَى مَنَاسِكَهُ كَتَبَهُ اللهُ مِنَ الْفَائِزِينَ حَتَّى إِذَا أَرَادَ الِانْصِرَافَ أَتَاهُ مَلَكٌ فَقَالَ لَهُ أَنَا رَسُولُ اللهِ رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَكَ مَا مَضَى؛۹
هر کس به قصد زيارت قبر حسين بن علي۸ از خانه‌اش بيرون آيد، اگر پياده باشد، خداوند به ازاي هر گامي که برمي‌دارد، حسنه‌اي برايش ثبت و گناهي از او پاک مي‌کند، و تا زماني که به حائر حسيني برسد خداوند، او را از رستگاران و حاجت‌رواشدگان منظور مي‌فرمايد. و چون اعمالش را تمام کند، خداوند او را از افراد ظفرمند و رستگار ثبت مي‌کند. و هنگامي که مي‌خواهد [به ديار خود] بازگردد، فرشته‌اي نزد او آمده، به او مي‌گويد: «من فرستاد? خدا هستم. پروردگارت به تو سلام مي‌رساند و مي‌فرمايد: عملت را از نو آغاز کن که خداوند، گناهان گذشته تو را بخشيد».
۳٫شواهدي از سير? اهل بيت:
الف. امام مجبتي  ع و بيست بار حج با پاي پياده
عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ  ع عَنْ فَضْلِ الْمَشي، فَقَالَ: إِنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ۸ قَاسَمَ‏ رَبَّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حَتَّى نَعْلاً وَ نَعْلاً وَ ثَوْباً وَ ثَوْباً وَ دِينَاراً وَ دِينَاراً وَ حَجَّ عِشْرِينَ حَجَّةً مَاشِياً عَلَى قَدَمَيْه؛۱۰
حلبي مي‌گويد از امام صادق  ع درباره فضيلت پياده رفتن پرسيدم. حضرت فرمودند: «امام حسن  ع سه بار ثروت خود را با خدا تقسيم کرد؛ تا آنجا که يک کفش براي خود و کفشي در راه خدا، پيراهني براي خود و پيراهني در راه خدا، ديناري براي خود و ديناري در راه خدا تقديم کرد، و با پاي پياده، بيست حج به جاي آورد.
ب. امام سجاد   ع و حج با پاي پياده
عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: حَجَّ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ  ع مَاشِياً فَسَارَ عِشْرِينَ‏ يَوْماً مِنَ الْمَدِينَهًِْ إِلى مَكةً؛
ابراهيم بن علي از پدرش نقل مي‌کند که امام سجاد  عپياده حج به جا آورده، از مدينه تا مکه بيست روز راه رفت.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ الْمُبَارَكِ قَالَ‏: حَجَجْتُ بَعْضَ السِّنِينَ إِلَى مَکَّه فَبَيْنَمَا أَنَا سَائِرٌ فِي عَرْضِ الْحَاجِّ وَ إِذَا صَبِيٌ‏ سُبَاعِيٌ‏ أَوْ ثُمَانِيٌّ وَ هُوَ يَسِيرُ فِي نَاحِيَه مِنَ الْحَاجِّ بِلَا زَادٍ وَ لَا رَاحِلَةٍ فَتَقَدَّمْتُ إِلَيْهِ وَ سَلَّمْتُ‏ عـــلَيْهِ وَ قُلْتُ لَهُ: «مَعَ مَنْ قَطَعْتَ الْبَرَّ؟» قَالَ: «مَعَ الْبَارِّ». فَكَبُرَ فِي عَيْنِي فَقُلْتُ: «يَا وَلَدِي أَيْنَ زَادُكَ وَ رَاحِلَتُكَ؟» فَقَالَ: «زَادِي تَقْوَايَ وَ رَاحِلَتِي رِجْلَايَ وَ قَصْدِي مَوْلَايَ». فَعَظُمَ فِي نَفْسِي إِلَى أَنْ قَالَ: إِلَى أَنْ أَتَيْتُ مَكَّةً فَقَضَيْتُ حَجِّي وَ رَجَعْتُ فَأَتَيْتُ الـــأَبْطَحَ فَإِذَا بِحَلْقَةٍ مُسْتَدِيرَةٍ فَاطَّلَعْتُ لِـــأَنْظُرَ مَنْ بِهَا فَإِذَا هُوَ بِصَاحِبِي فَسَأَلْتُ عَنْهُ فَقِيلَ: هَذَا زَيْنُ الْعَابِدِينَ  ع؛۱۱‏
عبدالله بن مبارک گفت: سالي براي انجام حج به مکه رفتم. در بين راه، نوجواني هفت يا هشت‌ساله بود که در کنار حجاج مي‌رفت و زاد و توشه و مرکب سواري هم نداشت. پيش رفته، سلام کردم و عرض کردم: «با چه کسي اين بيابان‌ها را طي مي‌کني؟» فرمود: «با آفرينند? اين بيابان». جوابش به نظرم بزرگ آمد. گفتم:«فرزندم! زاد و توشه مرکب سواري تو کجاست؟» فرمود: «زاد من است تقوايم، و مرکبم دو پايم و هدفم مولايم». باز در نظرم بزرگ آمد… تا آنکه به مکه آمدم. پس از انجام اعمال حج در بازگشت در ابطح ديدم مردم اطراف يک نفر را گرفته‌اند. نگاه کردم، ديدم همان نوجوان است. پرسيدم: «کيست؟» گفتند: «زين العابدين  ع است».
ج. امام صادق  ع و پياده روي براي رمي جمرات
عنبسه بن مصعب گويد: امام صادق   ع را در مني? ديدم که گاهي پياده و گاه سواره طي طريق مي‌کند. مطلبي به ذهنم خطور کرد، تا از حضرتش بپرسم. چون بر ايشان وارد شدم، آن حضرت بدون مقدمه سخن آغاز کرد و فرمود: «همانا علي بن الحسين۸ هميشه از منزلش با پاي پياده براي رمي جمرات مي‌رفت و منزلگاه من، امروز از منزل او نسبت به جمرات کمي دورتر است؛ پس من سوار بر مرکب مي‌روم، تا به منزل او برسم و چون به منزل او رسيدم، پياده مي‌شوم و با پايپياده براي رمي جمرات راهي مي‌شوم».۱۲
د. امام زمان  ع و پياده روي هر ساله براي حج
ابو نعيم انصاري زيدي مي‌گويد: « در روز ششم ماه ذي الحجه از سال ۲۹۳ق با جماعتي از حاجيان در مسجدالحرام و کنار مستجار بوديم. ناگاه جواني از حال طواف به سوي ما آمد که دو حول? احرام به تن داشت و کفش‌هايش در دستش بود. چون او را ديديم، از هيبتش همگي به پا خاستيم و در ميان ما نبود کسي جز آنکه ايستاد و بر او سلام داد». در اين روايت طولاني آمده است که راوي، آن جوان را در شب عرفه نيز مشاهده کرد و گفت: «از جمعيتي که اطراف آن جوان بودند پرسيدم آيا اين علوي را مي‌شناسيد؟» آنان گفتند: «او هر سال با پاي پياده همراه ما حج به جاي مي‌آورد» و در آخر روايت آمده است که او صاحب الزمان  ع است.۱۳
۴٫سيره اصحاب ائمه:، علما و ساير شيعيان
الف. زيارت امام با پاي پياده، دليل ارادت خالصانه اصحاب
عَن بَريدِ بنِ مُعاوية قالَ‏ كُنتُ عِندَ أبِي جَعْفَر  ع إذْ دَخَلَ عَليهِ قادمٌ مِن خُراسانِ ماشياً- فَأخْرَجَ رِجْلَيْهِ وَ قَد تَغلفَتا- وَ قَالَ: أما وَ اللهِ ما جَاءَنِي مَن حَيْثُ جِئْتُ- إلّا حُبُّكُم أهلَ البيتِ، فَقَالَ أبوجعفر   ع: وَ اللهِ لَوْ أحَبَّنَا حَجَرٌ حَشَرَهُ‏ اللُه مَعَنَا، وَ هل الدِّينِ إلّا الْحُبّ [إنَّ اللهَ يَقُولُ «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي- يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ‏» و قال: «يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ‏» وَ هَل الدِّين إلا الحُبّ‏]؛۱۴
استاد مطهري; در توضيح و ترجم? اين روايت مي‌فرمايند:
شخصي که اهل خراسان بود؛ از راه دور با رنج فراوان آمد خدمت امام باقر  ع [عشق به اهل بيت او را کشانده بود]؛ در حالي که چون با پاي پياده آمده بود، کفش‌هايش از بين رفته و پايش ترک خورده و پاشنه آن، شکاف زيادي برداشته بود. آمد خدمت امام با يک عشق و ولعي. خدا را شکر کرد که بالاخره به مقصود خودش رسيد. بعد پايش را نشان داد با آن شکاف‌ها که خون آمده بود، و عرض کرد: «يا ابن رسول الله! چيزي مرا به اينجا نياورد، جز محبت شما اهل بيت که از خراسان تا اينجا پياده آمده‌ام». امام اين جمله را فرمود: «هر کس هر چه را دوست داشته باشد، با هموست و حقيقتش همان مي‌شود و با همان محشور مي‌شود».۱۵
ب. زيارت جابر بن عبدالله انصاري با پاي پياده
طبق برخي نقل‌ها، جابر بن عبدالله انصاري در اربعين اول، همراه با عطيه با پاي پياده به زيارت امام حسين  ع مشرف شد.
ج. سيره علما در زيارت امام حسين   ع با پاي پياده
از نظر تاريخي، ظاهراً درزمان شيخ انصاري; سفر زيارتي به کربلا با پاي پياده مرسوم بوده است؛ اما پس از ايشان اين سيره کم‌رنگ شده تا آنکه مرحوم ميرزاي نوري; که از محدثان بزرگ و استاد شيخ عباس قمي; بود، در زمان خود، زيارت به سوي کربلا با پاي پياده را از نجف آغاز کرد و از آن پس، اين سنت حسنه در سير? بسياري از علما و بزرگان ديني قرار گرفته است؛ بزرگاني چون: آيت الله سيد مهدي بحرالعلوم، آيت الله ملکي تبريزي، آيت الله ميرزاي ناييني، آيت الله شيخ محمد حسين اصفهاني (معروف به کمپاني).
همچنين در احوالات حکيم بزرگ، ملاصدرا آمده است که او شش سفر با پاي پياده به حج مشرف شد.
به فضل الهي، امروزه نيز شاهديم پس از سقوط رژيم بعث عراق، هر سال بر شکوه زيارت سيد الشهدا  ع افزوده مي‌شود، آن هم با پاي پياده و بويژه در ايام اربعين حسيني  ع.
خداوند بر شور و شعور آحاد جامع? اسلامي در مورد امام حسين  ع و زيارت حضرتش بيفزايد و ما در ثواب و دعاي زائران مخلص آن حضرت، شريک گرداند؛ آمين يا رب العالمين.

———–

پي‌نوشت‌ها
۱٫سوره حج: ۲  ع.
۲٫تفسير نور، محسن‏ قرائتى، تهران‏، مركز فرهنگى درس‌هايى از قرآن،‏ چاپ يازدهم،۱۳۸۳ش‏‏، ج۶، ص۳۴٫
۳٫التسهيل لعلوم التنزيل‏، محمد بن احمد ابن جزى، بيروت، دار الارقم بن ابي الارقم،‏ چاپ اول،۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۸٫
۴٫وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، قم، آل البيت:، اول، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۸۰٫
۵٫مستدرك الوسائل، محدث نورى، قم، آل البيت:، چاپ اول، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۳۰٫
۶٫وسائل الشيعه، ج۱۱، ص  ع۹٫
  ع.تهذيب الأحكام، شيخ طوسى، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ چهارم، ۱۴۰  ع ق، ج۶، ص۲۰٫
۸٫عوالي اللئالي، ابن ابي جمهور، قم، دار سيدالشهدا  ع، چاپ اول، ۱۴۰۵ق، ج ۴، ص ۲۸٫
۹٫همان، ص۴۳٫
۱۰٫الإستبصار، شيخ طوسى، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۹۰ ق، ج۲، ص۱۴۱؛ وسائل الشيعة، ج۱۱، ص  ع۸٫
۱۱٫مستدرك الوسائل، ج۸، ص۳۲٫
۱۲٫تهذيب الاحکام، ج ۵، ص ۲۶  ع.
۱۳٫مستدرك الوسائل، ج ‏۸، ص ۳۲٫
۱۴٫تفسير العياشي، محمد بن مسعود عياشى، تهران،‏ چاپخانه علميه،‏ چاپ اول،‏۱۳۸۰ ق‏،ج ‏۱، ص ۱۶  ع.
۱۵٫مجموعه آثار استاد شهيد مطهري، ج ۲۲، ص ۴۴  ع.